Serce trzeba wyłączyć

Serce trzeba wyłączyć

Nel Jastrzębiowska zawsze podkreśla: „Mieszkam w Oświęcimiu, pracuję w Muzeum Auschwitz”

Ten kozak to dla mnie rewelacja! Prawdziwa skórka wężowa! Przepiękne! Tak jak to czółenko, z okrągłym skórzanym guziczkiem z boku – Nel Jastrzębiowska mówi zachwycona, jej oczy błyszczą. – Dla prawdziwej elegantki – ocenia. – A ten bucik, taki maleńki, a tak wykończony – czy nie jest śliczny? Czerwono-czarny bambosz z pomponem byłby idealny dla domatora, a taki półbut, podbity podkówkami, pewnie nie do zniszczenia na kamienistych drogach.
Buty fascynują Nel. – Każdy z nich jest niepowtarzalny – ocenia profesjonalnie. Jego kształt, materiał, kolor. Ale nie tylko dlatego są one takie wyjątkowe. Buty mają twarz. Twarze ludzi, którzy zniknęli bez śladu, zostali wymazani z pamięci, tak jakby nigdy ich nie było. 80 tys. butów, 80 tys. twarzy z Auschwitz.
Praca w życiu Nel ma stałe miejsce: od 7 do 15, od poniedziałku do piątku. Nie mniej i nie więcej. To niepisana zasada. Wcześniej i później Nel jest mamą, żoną, przyjaciółką albo graczem w kręgle. O swojej pracy mówi wtedy niechętnie, a już zupełnie nie lubi o niej rozmyślać. Praca zostaje w pracy. Nie, to nie jest tak, że Nel swojej pracy nie lubi. Tyle że nie jest ona dobrym tematem do zwykłej rozmowy. To temat, który rozmówcę zbyt często paraliżuje. Praca w byłym obozie koncentracyjnym.
Nazwa, która równa się śmierci. Auschwitz. W 1940 r. w miasteczku Niemcy zbudowali KZ, Konzentrationslager, obóz koncentracyjny. Najpierw przywożono tu Polaków i radzieckich jeńców. Potem, kiedy dobudowano dalsze części, Birkenau i Monowitz, obóz stał się największą

komorą gazową Europy.

Zwożono tu przede wszystkim Żydów z całej Europy, całe ich transporty były od razu zagazowywane. Do 1945 r. zginęło tu ponad milion osób. Auschwitz stało się symbolem okrucieństwa i nieludzkości. Miejscem strachu. Właśnie tu pracuje Nel jako konserwatorka.
Codziennie o siódmej rano Nel przychodzi do Auschwitz. le. – Do Muzeum Auschwitz, muzeum w Oświęcimiu albo do byłego obozu Auschwitz – podkreśla Nel. Tu, w muzeum, pracownicy są na właściwą nazwę wrażliwi.
– Nie z obozu, tylko z muzeum albo z byłego obozu. I nie w Oświęcimiu, tyko w Auschwitz. Miasto nie ma nic wspólnego z obozem, to Niemcy go zbudowali, nie mieszkańcy – tłumaczy Nel. Wielu mieszkańców stało się nawet pierwszymi ofiarami obozu, bo przed wojną 60% z nich stanowili Żydzi. Oświęcimianom nie jest miło, gdy ich miasto kojarzone jest wyłącznie z obozem, zauważa Nel, która sama się tu przeprowadziła. Więc w rozmowie zawsze podkreśla: – Mieszkam w Oświęcimiu, pracuję w muzeum Auschwitz.
W drodze do pracy Nel przechodzi obok bramy z napisem „Arbeit macht frei”. Czerwony ceglany budynek stoi zaraz obok ogrodzenia z drutu kolczastego, z boku od oznaczonej trasy dla zwiedzających. Szczelne, metalowe drzwi zamykają się za Nel z głośnym trzaskiem.
Pomieszczenie laboratorium przypomina trochę szpitalną salę, sterylną i zimną. Halogenowe lampy, białe kafelki na ścianach, mikroskopy. Drażniący zapach chemikaliów unosi się w powietrzu. Pod oknem duży stół przykryty białą fizelinową płachtą. Przy stolikach młodzi ludzie w białych fartuchach. Niektórzy w gumowych rękawiczkach. Tylko drut kolczasty, który widać przez okna, zdradza prawdę o tym miejscu.
Nel trzyma w ręku brązowy but. Jest drobna i dziewczęca. Nie wygląda na swoje 32 lata. Z jednej ręki ściągnęła rękawiczkę. Poprawia kasztanowe włosy, które spadają na oczy, kiedy pochyla głowę. Małym pędzelkiem usuwa kurz z powierzchni buta.
– W pierwszej fazie buty są odkurzane. Najpierw powierzchniowo, pędzlem, potem dokładniej, biologicznym odkurzaczem. Później materiał jest przemywany odsączonymi wacikami. A na końcu w wilgotną skórę wcierana jest natłustka, mieszanka lanoliny i oleju kopytkowego w rozcieńczalnikach. Skóra wchłania tłuszcz najlepiej wtedy, gdy jest wilgotna – Nel wyjaśnia proces. Precyzyjnie i technicznie.
– Nie, nie jesteśmy bez uczuć – wyjaśnia szybko, jakby chciała uprzedzić pytanie. – Nie jest łatwo pracować z takimi przedmiotami. Ale to nasza praca i musimy ją wykonywać. Kto nie potrafi stłumić emocji, może zwariować.
Ponad 80 tys. butów (rozparowanych, podczas kilkuletnich prac udało się skompletować zaledwie dwie czy trzy pary), 3,8 tys. walizek, 12 tys. garnków, 460 protez, 570 pasiaków, 260 sztuk ubrań dziecięcych, damskich i męskich, dwie tony włosów, liczne okulary, sztućce. Wszystko znalezione po wyzwoleniu, w magazynach, na stosach. Mała część tego, co oprawcy zrabowali ofiarom.
Lista przedmiotów jest anonimowa i sucha. Pozornie. Bo konserwatorzy znajdują mnóstwo informacji. – Za każdą rzeczą kryje się człowiek – mówi Nel Jastrzębiowska. – I my przywracamy im twarze.
– Na podstawie materiału i stanu przedmiotu często możemy stwierdzić, skąd pochodził właściciel, czy był biedny, czy bogaty, chory czy zdrowy. Np. tylko bogaci mogli sobie pozwolić na elegancką, skórzaną walizkę. Biedniejszym musiała wystarczyć walizka z materiału czy fibry – Nel pokazuje zakonserwowane eksponaty. Pięknie wyszyte sandały pochodzą z Węgier, a ścięty obcas półbuta pokazuje, że jego właściciel mógł mieć wadę postawy.
Ale przedmioty dostarczają też bezpośrednich informacji. W butach ludzie ukrywali najważniejsze dla siebie rzeczy. Zapewne sądzili, że będą tam bezpieczniejsze niż w walizkach, które były nagminnie przeszukiwane. – Podczas konserwacji odkrywaliśmy w butach banknoty z całej Europy, ale też

zapisane nazwiska,

fragmenty listów, nawet klasówkę z matematyki. I pocztówkę z węgierskiej wsi Nagyvarad. Nie wiedzieliśmy nawet, że transport z takiej miejscowości trafił do Auschwitz – opowiada Nel. Zapewne zostali od razu skierowani do komory gazowej i dlatego ich dane nie znalazły się w obozowych dokumentach. A na Węgrzech nikt nie wiedział, dokąd wywieziono mieszkańców. – Teraz można było do końca napisać historię tych ludzi – w takich momentach Nel jest dumna z pracy. – To tak, jakbyśmy tym ludziom podarowali nowe życie. Życie w naszej pamięci.
Przedmioty są z ludźmi złączone. Niektóre mniej, inne bardziej, opowiada Nel. Konserwator odczuwa ten związek najlepiej właśnie tu, w Auschwitz. Im silniejszy związek człowieka z rzeczą, tym bardziej problematyczny jest przedmiot dla konserwatora, tym trudniej przy pracy zachować dystans emocjonalny.
Taka walizka np. jest nieproblematyczna. Jej bezpośredni kontakt z właścicielem ogranicza się do podróży. Krótkich chwil, kiedy człowiek trzyma ją w ręku. I koniec. Walizka nie jest czymś osobistym, nie nosi cech właściciela. Nie pachnie człowiekiem, tylko po prostu stęchlizną, tak jak eksponat w „zwykłym” muzeum.
Albo takie dokumenty. W zasadzie po prostu papier. Nel lubi je konserwować. – Trzeba usunąć grzyby, wykąpać go, wyprostować, wzmocnić i uzupełnić ubytki papierową masą. Gotowe. Papier jest neutralny i bezosobowy. Choć na wszelki wypadek Nel woli raczej nie uczyć się niemieckiego. – Żeby nie zrozumieć tego, co w tych dokumentach jest napisane. A poza tym papier jest dla konserwatora standardowym przedmiotem.
Tak jak obieraczki do ziemniaków, miski i sztućce. Też zupełnie neutralne. Kawałek metalu o konkretnym kształcie, często całkiem przeżarty przez rdzę. Wyzwaniem dla konserwatorów jest go oczyścić i zakonserwować. I tyle. Zrobione i odhaczone. Choć są dwa wyjątki: maszynki do golenia włosów, którymi golono głowy więźniów, i blaszane puszki z etykietą z trupią czaszką. Cyklon B. Tak, maszynki i puszki są bezsprzecznie bezosobowe, za to ich przeznaczenie było tak nieludzkie, że ich obecność przygnębia.
Tak jak włosy. Ich dwie tony leżą na ekspozycji. Tego zapachu nie można zapomnieć. Jest ciężki i zatykający, tak bardzo, że ludzie prawie mdleją. Włosy to jedyne z eksponatów w Auschwitz, których się już nie konserwuje. Z powodu ludzkiej godności. Bo właściwie, jak się dobrze zastanowić, to włosy są częścią ciała. Jedyną zachowaną częścią ciała ludzi zamordowanych w Auschwitz. Nikt nie oczekiwałby, żeby gdzieś konserwować rękę albo głowę. Więc dlaczego włosy? Brutalne, ale prawdziwe. Dlatego Międzynarodowa Rada Oświęcimska postanowiła, że włosy należy zostawić w spokoju. Ktoś zaproponował nawet, by je pochować, tak jak ludzkie szczątki. Ale ten pomysł też był kontrowersyjny. Bo włosy obcinano wszystkim, nie tylko zagazowanym. Więc mogłoby się zdarzyć, że pochowano by włosy żyjącej osoby. Też niedobrze. Więc teraz włosy leżą w spokoju i tak będą leżeć, dopóki nie rozpadną się same.
Ale nie tylko włosy są trudne. Trudne są też buty, okulary czy ubrania, choć może nie od razu robią takie wrażenie. Ale w nich

zawarte są uczucia właścicieli.

Opowiadają ich historie.
– Konserwujemy przedmioty, ale nie wolno nam ich zmieniać czy odnawiać – wyjaśnia Nel.
– Powinny zostać w stanie możliwie najbardziej zbliżonym do tego, w jakim były, kiedy odnaleziono je po wyzwoleniu obozu. Dlatego plamy błota zostaną na walizce, która zapewne rzucona wylądowała na rozmokłej ziemi obok rampy kolejowej.
Okulary na wystawie, te blisko szyby gabloty, mają na soczewce czerwonobrązową plamę z odciskiem palca na niej. W głowie zwiedzającego zaczynają się kotłować myśli. Co to za plama? Może krew? Czy właściciel okularów krwawił, kiedy odbierano mu okulary? I może rozmazał krew palcem? Poślizgnął się i zranił czy też pobił go przy wysiadaniu z pociągu jakiś esesman? A rozerwany mały sweterek – zniszczył się, kiedy dziecko wyrwano z rąk mamy? Pewnie płakało. A ten mały bucik, długi na tylko 10 cm – rodzice musieli bardzo rozpieszczać malucha, jeżeli kupili mu, mimo że pewnie jeszcze nie umiał chodzić, taki ładny, skórzany bucik. Czy byli przy nim, kiedy umierał? Czy próbowali go uspokoić? Wokół eksponatów pojawiają się w głowie zwiedzającego tysiące obrazów. Całe historie. Człowiek prawie czuje tamten ból i strach. Uczucie nieobce też codziennie konserwatorom.
– To już zupełnie inne doświadczenie, niż kiedy czyta się o Auschwitz w książkach – przyznaje Nel. Kiedyś dostała do konserwacji dziecięcą sukienkę. Ciemnoniebieska sukieneczka z malutkim kołnierzykiem, taka dla grzecznej dziewczynki. Z przodu, na karczku Nel znalazła plamkę. Znała takie ślady. Znajdowała je często na ubranku swojej dwuletniej wtedy córeczki. – Tak się brudziła, kiedy z buzi ciekła jej zupka – mówi Nel i lekko się uśmiecha na wspomnienie. Nagle dziecko od sukienki otrzymało twarz jej córki. Takie małe dzieci najczęściej od razu wysyłane były do komory gazowej, to wiedziała Nel. Płakała. Długo nie potrafiła wymazać obrazu z pamięci.
Konserwator w Auschwitz nie może zbyt dużo rozmyślać. Tej lekcji Nel nie zapomniała. Teraz stara się skoncentrować na stronie technicznej. – Serce trzeba wyłączyć – mówi. – Jestem tu, by konserwować sukienkę czy but. Jeśli przy tym zbyt dużo myślę, to nie będę mogła wykonać swojej pracy. Tej zasady nie uczy się konserwatorów na uniwersytecie. Tam dowiadują się wiele o kolorach, strukturze i materiałach. Nikt nie mówi, jak się obchodzić z przedmiotami, które nadal pachną ludźmi. Ich krwią, potem i strachem. Na to absolwenci nie są przygotowani. W czasie studiów zajmują się raczej dziełami sztuki.
W Auschwitz dzieł sztuki wielu nie ma. – Mamy obrazy namalowane przez więźniów, podarowane nam po wojnie obrazy związane z obozem albo propagandowe malarstwo z czasów wojny, jak ten obraz tu – Nel pokazuje na stół w laboratorium. Na płycie pilśniowej niemiecki żołnierz, dobrze widać jego wysokie buty. Obraz z kantyny esesmanów. Po wojnie przykryty został pobiałą, teraz trzeba ją usunąć. Z historycznego punktu widzenia obraz ma dużą wartość. Estetycznie rzecz biorąc, jako dzieło sztuki, malowidło jest bezwartościowe. – Wartościowe rzeczy zabrane ofiarom Niemcy wysyłali od razu do Trzeciej Rzeszy – wyjaśnia Nel. W zbiorach muzeum znajduje się oryginalny Picasso, podarowany już po wojnie. – Wszyscy tu mamy cichą nadzieję, że kiedyś będzie

potrzebował naszej pomocy

– śmieje się Nel. – Marzenie każdego konserwatora. Do tej pory zajmować się będą tysiącami codziennych przedmiotów.
Rozmiary zbiorów szokują zwiedzających, dla konserwatorów stanowi to niemałe wyzwanie. W zwykłym muzeum na zakonserwowanie jednej książki ma się kilka miesięcy. – My w podobnym czasie musimy zakonserwować setki stron dokumentów. Nie jedną suknię, tylko setki ubrań. Nie jedną wazę, tylko setki misek. Nikt nie wynalazł jeszcze idealnej metody masowego konserwowania – wyjaśnia Nel. Również współczesne materiały stanowią terra incognita. Na studiach uczyli się o papierze czerpanym. Tu muszą zajmować się papierem z XIX i XX w., na którym klasyczne metody w ogóle się nie sprawdzają. Albo szczoteczki do zębów z tworzywa – nikt wcześniej nie myślał, że trzeba będzie je konserwować. Metody brak. Niestety szczoteczki ofiar są właśnie z tworzywa i rozpadają się. Na razie konserwatorzy starają się opóźnić ten proces. – Znajdziemy metodę – Nel pozostaje optymistką.
Konserwatorzy w Auschwitz muszą uczyć się sami, metodą prób i błędów (- Ale nie próbujemy na eksponatach – zastrzega Nel. – Takiego ryzyka nikt by nie podjął). – Właściwie – w głosie Nel znowu pojawia się pasja – to najbardziej fascynujące w tej pracy. Badać, szukać, wypróbowywać, a na końcu pojawia się duma, kiedy metoda działa. Często wymyślanie metody trwa kilkakrotnie dłużej niż sama konserwacja. Ale porażki nie przeżyli nigdy. Konserwatorzy w muzeum są dobrzy. Na świecie niewiele jest laboratoriów, które zajmują się konserwacją takich przedmiotów. Niedawno zgłosiła się do nich kobieta z Ruandy. Pytała, jak konserwować dokumenty i rzeczy wydobywane z masowych grobów. Wiedziała, że kto jak kto, ale oni muszą to wiedzieć.
– Tacy młodzi i tacy doświadczeni – dziwią się czasami goście z zagranicy. W dziale konserwatorskim pracuje 11 osób. Głównie konserwatorzy, ale jest i chemiczka, i archeolog, i nawet socjolożka, która zajmuje się dokumentacją. Wszyscy poniżej 35. roku życia. Trafili tu po studiach, po 2003 r., kiedy stworzona została pracownia. Wcześniej na miejscu konserwowano tylko budynki, eksponaty wysyłane były do zewnętrznych firm. Większość pracowników, tak jak Nel,

nie pochodzi z okolic,

a do Auschwitz trafiła trochę przez przypadek. I często zastanawiała się długo, czy to właściwe dla nich miejsce.
– Moja mama była zszokowana. Powiedziała, że zapłacę zdrowiem za tę pracę – opowiada Nel. Często konserwatorzy są pytani, jak można pracować w takim strasznym miejscu.
– W obozie, mówią niektórzy, albo tam, gdzie palono ludzi – mówi Nel. – Według niektórych powinniśmy się tylko umartwiać i snuć ponuro po korytarzach. Kiedyś jedna z dziennikarek, która robiła materiał o muzeum, była zszokowana, że jemy tu drugie śniadanie. To jej zupełnie nie pasowało – opowiada. – Jeżeli ktoś uważa, że szacunek wobec ofiar ma wyrażać się przez to, że nie jemy w pracy, to chyba coś nie tak. Bo swój szacunek i współczucie wobec ofiar Nel i jej koledzy pokazują codziennie swoją pracą. Może nawet bardziej niż wielu zwiedzających to miejsce przez kilka godzin, robiących zdjęcia i odjeżdżających. Bo konserwatorzy odczuwają nieludzkość Auschwitz codziennie i dogłębnie na swojej skórze. Dosłownie. Ale ich praca jest też po prostu pracą i jak w każdym innym miejscu pracy je się tu śniadanie czy umawia z kolegami na kręgle na wieczór. W świecie poza Auschwitz.
O 15 za Nel znowu zamykają się drzwi z głośnym trzaskiem. Pojedzie do domu, do córki i męża. I spróbuje, do następnego ranka, nie myśleć o żadnych innych twarzach. O 80 tys. twarzy, które ukrywają się za butami.

Wydanie: 05/2010, 2010

Kategorie: Reportaż

Napisz komentarz

Odpowiedz na treść artykułu lub innych komentarzy