Jak Wielka Brytania i Stany Zjednoczone obaliły władzę w Iranie
Jeżeli szukać przyczyn napiętych od dawna stosunków Iranu z Zachodem, głównie z USA i Wielką Brytanią, trzeba wrócić do lat 50. XX w., kiedy oba te kraje doprowadziły do zamachu stanu w Persji.
Przeprowadzona w 1953 r. operacja Ajax, będąca dziełem brytyjskiej SIS oraz amerykańskiej CIA, miała za zadanie wzmocnienie władzy szacha w Iranie oraz zabezpieczenie interesów potężnego konsorcjum naftowego AIOC. Żeby to osiągnąć, agencje wywiadowcze musiały za wszelką cenę doprowadzić do upadku rządu kierowanego przez Mohammada Mosaddegha. Fiasko negocjacji dotyczących warunków eksploatacji irańskich pól naftowych oznaczało ogromny problem dla władz w Londynie.
Gorzka pigułka dla Brytyjczyków
Po dojściu do władzy w 1951 r. Mosaddegh dokonał nacjonalizacji irańskiego przemysłu naftowego. Krok ten oznaczał przełamanie brytyjskiego monopolu. Był to wynik działań Anglo-Irańskiej Kompanii Naftowej (AIOC), która od niemal pół wieku sprawowała pieczę nad surowcami mineralnymi w kraju. Mosaddegh uważał, że współpraca szacha Mohammada Rezy Pahlawiego i brytyjskich przemysłowców działa wyłącznie na szkodę irańskiej gospodarki. Plan przygotowany przez rząd w Teheranie zakładał wypłacenie odszkodowań za „okupację” pól naftowych przez AIOC. Pieniądze pochodzące ze sprzedaży ropy naftowej miały od tej pory trafiać wyłącznie do firm irańskich.
Wielka Brytania nie mogła pozwolić na taką zmianę. AIOC, będąca jedną z siedmiu kompanii naftowych kontrolujących światowy obrót cennym surowcem, musiała zachować wyłączność na wydobycie irańskiej ropy. Porażka Londynu oznaczała niewyobrażalną stratę finansową oraz spadek prestiżu Wielkiej Brytanii w tym regionie. Nie był to dobry prognostyk w czasach, gdy przybierał na sile arabski nacjonalizm. Sprawa reformy Mosaddegha została skierowana przez władze w Londynie do ONZ oraz Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze. Brytyjczycy musieli jednak przełknąć gorzką pigułkę. Sytuacja została szybko wykorzystana przez ZSRR. Moskwa chwaliła Mosaddegha i nakłaniała irańską partię komunistyczną Tudeh do poparcia polityki szefa rządu.
Nieprzychylna decyzja Narodów Zjednoczonych oraz trybunału haskiego wywołała burzę w Londynie. Minister spraw zagranicznych, minister obrony oraz prezes AIOC optowali za interwencją zbrojną w Iranie. Premier Clement Attlee wykluczył jednak takie rozwiązanie. W zamian ogłoszono embargo na irańską ropę i zamrożono irańskie aktywa w brytyjskich bankach. Specjaliści z rafinerii w Abadanie wrócili do Wielkiej Brytanii, a Royal Navy rozpoczęła blokadę portów nad Zatoką Perską.
Setki stron fałszywej dokumentacji
Problemy Brytyjczyków początkowo nie wzbudzały zainteresowania Stanów Zjednoczonych. Prezydent Dwight Eisenhower w 1953 r. przychylnie odniósł się do apelu Mosaddegha, który zabiegał o polityczne i gospodarcze uniezależnienie Iranu na arenie międzynarodowej. Amerykanie obawiali się, że Związek Radziecki będzie dążył do zwiększenia wpływów w Iranie. Sprzyjało temu rujnujące irańską gospodarkę brytyjskie embargo.
Po konsultacjach z Londynem Waszyngton uznał jednak, że jedynym gwarantem „porządku” w Iranie jest szach Reza Pahlawi. Mosaddegh i przychylna mu Moskwa oznaczali kłopoty. 8 sierpnia 1953 r. Eisenhower dał zielone światło, by CIA obaliła premiera irańskiego rządu. Od tego momentu agencje wywiadowcze z Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych przystąpiły do operacji Ajax – wsparcia władzy szacha przy jednoczesnym doprowadzeniu do upadku premiera.
Ambasada amerykańska w Teheranie pomogła sprowadzić do stolicy Irańczyków, którzy, odpowiednio wynagrodzeni, mieli wywołać zamieszki. Waszyngton przeznaczył na ten cel ok. 100 tys. dol. w gotówce. Fundusze dostarczył osobiście gen. Herbert Norman Schwarzkopf, wojskowy specjalista z CIA. Stojący po stronie szacha gen. Fazlollah Zahedi czekał na odpowiedni moment, aby dokonać przewrotu i aresztować Mosaddegha.
CIA wykorzystała wszystkie możliwości, aby irańska prasa publikowała materiały gloryfikujące szacha i pogrążające premiera. Powstawały artykuły i wywiady opisujące wydarzenia, które nigdy nie miały miejsca. Fabrykowane przez CIA „prawdziwe historie” były stekiem bzdur, które inspirowały przeciwników rządu. Amerykanie nie szczędzili środków na przekupywanie irańskiej milicji i organów bezpieczeństwa. Wynikiem tych działań były setki stron fałszywej dokumentacji, mającej świadczyć o współpracy Mosaddegha z komunistami. Niektóre dokumenty prezentowały szczegóły tajnego porozumienia premiera z partią Tudeh, które nie wykluczało prośby o interwencję zbrojną ZSRR. Ponadto amerykański wywiad nakłaniał chętnych Irańczyków do udawania zagorzałych komunistów, którzy głosili rewolucyjne hasła i deklarowali wierność Mosaddeghowi. SIS i CIA ostrzegały wysokich rangą irańskich duchownych przed nienawiścią, jaką pałał do nich „komunistyczny premier”.
Redakcje gazet popierających szefa rządu stały się celem ataków opłaconych rebeliantów, którzy wybijali szyby i podkładali ogień. Informowano o brutalnych egzekucjach, paleniu domów i świątyń. Sztucznie wywoływane poczucie zagrożenia doskonale zdało egzamin. Waszyngton nakłaniał również dowództwo sił zbrojnych, aby wystąpiło przeciw premierowi. Do irańskich wojskowych miały trafić ogromne kwoty przeznaczone na łapówki.
Wnuk Roosevelta w akcji
Amerykanie przejęli od Brytyjczyków ciężar walki o interesy w Iranie i utrzymanie zależności Teheranu od świata zachodniego. Za operację Ajax odpowiedzialni byli najważniejsi ludzie rezydujący w Langley – dyrektor CIA Allen Dulles oraz szef Zarządu Planowania Kermit Roosevelt. Sukces przedsięwzięcia spoczywał również na barkach gen. Schwarzkopfa, który był doradcą przy ambasadzie w Teheranie. W latach 1942-1948 udzielał on szachowi rad w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego.
W ocenie historyków główną postacią odpowiadającą za przebieg i powodzenie operacji Ajax był Kermit Roosevelt, wnuk 26. prezydenta Stanów Zjednoczonych Theodore’a Roosevelta. Od samego początku brytyjski wywiad naciskał, aby właśnie on był architektem pomocy dla szacha, a co za tym idzie – zachodnich koncernów naftowych. Absolwent Uniwersytetu Harvarda doświadczenie w pracy wywiadowczej zbierał podczas II wojny światowej jako oficer OSS. Kiedy powstała CIA, stanął na czele Zarządu Planowania ds. Bliskiego Wschodu i Afryki.
Operacja Ajax była jedną z pierwszych zagranicznych misji szpiegowskich przeprowadzonych za kadencji prezydenta Dwighta Eisenhowera. Gospodarz Białego Domu w pełni ufał Rooseveltowi, podobnie jak szef CIA Allen Dulles oraz jego brat, sekretarz stanu John Foster Dulles.
Według niektórych osób z kręgu służb specjalnych Roosevelt chciał, aby porównywano go do dziadka. Marzył o bohaterskiej roli głównodowodzącego krucjaty przeciwko irańskiemu premierowi. W rzeczywistości ze względu na swoje stanowisko sterował wszystkim z ukrycia i nie mógł stać w pierwszym rzędzie. Odpowiadał za kontakt z Mohammadem Rezą Pahlawim. Gdy monarcha zwlekał ze zdymisjonowaniem Mosaddegha, Amerykanin dobitnie wytłumaczył mu mechanizm działania „pomocy” za oceanu. W przypadku wątpliwości również szach mógł się stać ofiarą przewrotu przygotowanego przez CIA i SIS. Mohammad Reza Pahlawi doskonale zdawał sobie sprawę, że od tej chwili jest marionetką w rękach Waszyngtonu. Pogodził się z sytuacją, pragnąc zachować koronę, tytuł oraz bogactwa swojego skarbca.
Siły Fazlollaha Zahediego aresztowały Mosaddegha 19 sierpnia 1953 r. Szach oskarżył go o dążenie do komunistycznego przewrotu i działania mające zniszczyć irańską gospodarkę. Po procesie pokazowym obalony premier został skazany na trzy lata pozbawienia wolności. W 1956 r. umieszczono go w areszcie domowym, którego nie opuścił aż do śmierci w 1967 r. Ludzie z najbliższego otoczenia Mosaddegha trafili do więzień, gdzie poddawano ich torturom, a wielu potajemnie stracono.
Szach nie szczędził Kermitowi Rooseveltowi słów wdzięczności. Podczas osobistej rozmowy powiedział Amerykaninowi: „Zawdzięczam mój tron Bogu, mojemu ludowi, mojemu wojsku, a także panu”.
Roosevelt jako ojciec irańskiego zwycięstwa zdał relację z misji Winstonowi Churchillowi. W Stanach Zjednoczonych został przyjęty przez sekretarza obrony i szefa CIA. Oficjalna wizyta w Białym Domu nie wchodziła w grę. Eisenhower chciał zachować w całkowitej tajemnicy swoją przychylność dla przewrotu, którego dokonała CIA. Szczegóły działalności Kermita Roosevelta przez 25 lat były opatrzone klauzulą „ściśle tajne”.
Niewygodne wspomnienia
Prozachodni szach Mohammad Reza Pahlawi jeszcze przez ponad ćwierć wieku sprawował niepodzielne rządy w Iranie. Aby zapobiec niepokojom wewnętrznym, stworzył tajną policję SAWAK. Pełniąca funkcję służby bezpieczeństwa i wywiadu formacja korzystała z pomocy brytyjskich i amerykańskich doradców. Interesy AIOC i spółek partnerskich na długie lata zapewniły miliardowe zyski Brytyjczykom i Amerykanom.
Kermit Roosevelt zakończył służbę w CIA w 1958 r. Otrzymał dobrze płatne stanowisko w konsorcjum Gulf Oil. Następnie od 1964 r. pracował jako konsultant amerykańskich spółek naftowych na Bliskim Wschodzie. Był również „ambasadorem” krajów znad Zatoki Perskiej w USA.
Duże zakłopotanie wywołały opublikowane w 1979 r. wspomnienia Roosevelta. Opisanie szczegółów operacji Ajax przeraziło zarząd British Petroleum (BP), spadkobiercę AIOC. Wydawca książki pod naciskiem naftowego giganta obawiającego się łączenia firmy z akcją, która doprowadziła do obalenia legalnego rządu w Iranie, na pewien czas wstrzymał rozpowszechnianie książki.
Monarchia absolutna Mohammada Rezy Pahlawiego upadła na skutek rewolucji islamskiej wznieconej przez zwolenników ajatollaha Ruhollaha Chomeiniego.
Dopiero w sierpniu 2013 r. CIA oficjalnie potwierdziła swój udział w operacji Ajax. Dokonany w Iranie zamach stanu określono mianem działalności w „zakresie polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych”. Opracowanie operacji i realizacja planów dotyczących Iranu były zatwierdzone zarówno przez Biały Dom, jak i Pentagon.
Odpowiedz na treść artykułu lub innych komentarzy