Ateiści i niktosie, czyli zmierzch chrześcijaństwa w Ameryce

Ateiści i niktosie, czyli zmierzch chrześcijaństwa w Ameryce

Ameryka dokonała religijnej ewolucji w trakcie ledwie jednego pokolenia

Korespondencja z USA

O jednym w Ameryce nie zapominaj, oni są tam szaleńczo religijni! – przestrzegała mnie wiele lat temu brytyjska znajoma, która spędziła w USA trochę czasu na uniwersytecie.

Wiedziała, co mówi. Jej amerykańską Alma Mater był niewielki, ledwie kilkutysięczny college, ukryty gdzieś w środku Kansas czy Kentucky, jeden z wielu, jakimi amerykańska prowincja jest usiana. I choć kulturowy szok wypchnął ją z powrotem do rodzinnego Londynu szybciej, niż planowała, specyficzne doświadczenia pozostały i lubiła się nimi dzielić ku przestrodze innych.

Przez pierwsze lata emigracji temat religijności szczęśliwie nie zaprzątał mojej uwagi wcale. Mieszkałam w Dolinie Krzemowej, która od dziesięcioleci dzierży berło jednego z najbardziej zróżnicowanych etnicznie i kulturowo przyczółków Ameryki. Nawiązywać tam z kimś rozmowę na tematy religijne i duchowe, to jak pytać o wysokość zarobków czy wyniki w nauce czyichś dzieci – faux pas największe z możliwych.

Wszystko jednak się zmieniło, kiedy los rzucił mnie w głąb kraju. Z pierwszych odwiedzin w Fort Collins w Kolorado, wówczas 90-tysięcznym mieście, do którego miałam kilka miesięcy później się przeprowadzić, zapamiętałam przede wszystkim aleję kościołów, w którą przeistaczała się na pewnym odcinku druga co do wielkości ulica w mieście. Nie były to oczywiście świątynie katolickie, ale wszystkie bez wątpienia chrześcijańskie lub blisko z chrześcijaństwem związane – jak przybytek Kościoła mormońskiego, którego kolebka znajduje się w sąsiadującym z Kolorado stanie Utah. Wystarczyło też kilka rozmów z lokalsami, by potwierdzić, że wiara zajmowała w życiu tej małomiasteczkowej społeczności niebywale ważne miejsce.

Jak pustoszeją świątynie, czyli Księga Wyjścia, wiek XXI

20 lat później sytuacja przedstawia się zgoła inaczej. Aleja kościołów wciąż istnieje, ale choć populacja miasta podwoiła się przez ten czas, widok pustych przykościelnych parkingów i stan fasad kościelnych budynków nie skłaniają ku refleksji, że ten segment miejskiej architektury (i związanego z nią życia społecznego) przeżywa okres świetności. Megaświątynia Timberline Church, chrześcijańska, nie denominowana, rozbudowana na początku tego milenium, by pomieścić jednorazowo do sześciu tysięcy osób, już przed pandemią poczytywała sobie za sukces, jeśli w niedzielę odwiedziło ją kilkuset wiernych. Jej imponujące zaplecze lokalowe co prawda wciąż tętni życiem, ale zamiast kółek biblijnych i grup edukacyjno-towarzyskich dla dzieci i młodzieży znanych w Ameryce powszechnie jako youth groups (amerykański Kościół ewangelicki takimi grupami stoi), korzystają z niego społeczności z zewnątrz. Drużyny skautów, kółka zainteresowań, szkoły czy wreszcie lokalni aktywiści wszelkiej maści, bo instytucja oferuje za darmo wynajem swoich pomieszczeń na takie cele.

Badania potwierdzają moje obserwacje. Gdyby użyć biblijnej terminologii, można by śmiało powiedzieć, że z początkiem trzeciej dekady trzeciego tysiąclecia amerykańskie chrześcijaństwo wylądowało w samym środku Księgi Wyjścia. Opuszcza Amerykę w nie mniejszym pośpiechu niż onegdaj starotestamentowi Izraelici Egipt. Najszybciej zmierzają ku wyjściu młodzi. Jak wykazał sondaż ośrodka Pew Research Center z września zeszłego roku, aż co trzecia amerykańska zetka (osoby urodzone po 1995 r. – przyp. red.) i milenialsi (urodzeni w latach 1980-1995 – przyp. red.). mówią dziś o sobie, że są religijnymi niktosiami – po angielsku religious nones. Dla porównania – w pokoleniu Gen-Xerów (urodzeni w latach 1965-1979 – przyp. red.) w ten sposób opisuje siebie co szósta osoba, a wśród seniorów powyżej 70. roku życia jest to tylko 3% tej populacji.

Jak mieć w życiu religię, czyli zrób to sam

O motywach współczesnego człowieka, szczególnie młodego, by zrywać z tradycyjnymi instytucjami wiary, rozprawiać w szczegółach nie trzeba. Mniej więcej znamy je wszyscy, w Polsce nawet lepiej niż na zachodzie Europy. Z jednej strony, wypełniający nam czas i zaspokajający potrzeby przynależności do rozmaitych grup pokrewieństwa duchowego internet, z drugiej – nadmierne „uprawicowienie” kościołów chrześcijańskich, z którymi nowoczesna, myśląca kategoriami tolerancji i inkluzywności młodzież nie chce się utożsamiać. Jeśli dodamy do tego skandale pedofilskie i ideową hipokryzję, które od lat kompromitują te instytucje, to postawy młodych bronią się same. Dosadnie, ale trafnie ujął to Ben Toriseva, 22-latek z Minnesoty, który w lipcu ub.r. udzielił krótkiego wywiadu stacji telewizyjnej Kare+11 Minnesota: „Dlaczego zrywamy z kościołem?

Bo masa ludzi z mojego pokolenia wychowanych w religijnych rodzinach czuje się emocjonalnie okaleczona. Tradycyjny kościół zachowuje się jak hejter. Jeśli nie naginasz się do jego zasad i standardów, stajesz się ofiarą jego bullyingu – wyjaśnił Toriseva i dodał: – Czy to dziwne, że ludzie od czegoś takiego uciekają?”.

Nie pomaga również to, że w dużym stopniu zmieniły się normy kulturowe, które najdobitniej manifestują się właśnie w pokoleniach najmłodszych. – Mówimy o obowiązującym dziś już niemal powszechnie w każdej sferze życia modelu pick-and-choose, który młodzi bez oporów stosują również w życiu duchowym – wyjaśnia Jim Burklo, wiceszef Biura Życia Religijnego i Duchowego na Uniwersytecie Południowej Kalifornii w Los Angeles. – Nie znaczy to, że zaraz mówimy o całkowitym odejściu od wiary. Raczej o tym, że jako społeczeństwo idziemy w kierunku heterodoksji. Ludzie wybierają własne składniki swojego życia duchowego, przyrządzają z nich własną potrawę wedle własnego uznania i pilnują, by spełniała ona przede wszystkim ich osobiste potrzeby. To trend ogólnoświatowy.

Jak amerykańskie niktosie stanęły na podium

Skoro to trend ogólnoświatowy, to czy jest w Ameryce news, o którym warto pisać? Otóż jest, i to nie jeden, ale aż dwa, a nadto oba z gatunku „diabłów”, które ukryły się w szczegółach.

Pierwszy dotyczy tempa, w jakim Ameryka się „niktosiuje”. Normalnie, sądząc po licznych przykładach z historii, proces zatracania, nabywania bądź reorientacji wiary religijnej rozkłada się w społeczeństwach na kilka, a nawet kilkanaście pokoleń. Tak rzecz miała się u starożytnych i tak wygląda w dzisiejszej Europie, gdzie „marsz ku niereligijności” trwa już co najmniej od zakończenia I wojny światowej, doskonale wpisuje się więc w trendy znane z historii. Tymczasem Ameryka wygląda na tym tle niczym zwycięzca formuły 1. Ona dokonała swojej religijnej ewolucji w obrębie zaledwie jednego pokolenia. Jeszcze bowiem w roku 1990 za chrześcijan uważało się 90% (sic!) dorosłych Amerykanów. Dziś już tylko 60%, a eksperci Pew Research Center dodają, że najdalej w roku 2070 chrześcijaństwo przestanie być w Ameryce religią dominującą.

A przecież zabójcze tempo zmian to niejedyna zagwozdka dla ekspertów analizujących amerykańską anomalię. Nie mniej problematyczne jest pokutujące przez bardzo długi czas – w niektórych kręgach do dzisiaj – przeświadczenie, że chrześcijaństwo w jego amerykańskiej postaci jest dla Ameryki endemiczne: wynika z samych okoliczności „ustanowienia” pierwotnych kolonii białego człowieka na Nowym Lądzie, a następnie z kanonu chrześcijańskich wartości i idei wpisanych do dokumentów założycielskich USA w XVIII w. To dlatego, głosiła eksponowana przez cały ubiegły wiek teza, Ameryka tak dzielnie odparła trendy dechrystianizacji opanowujące Europę i resztę wysokorozwiniętego świata. Dlatego – dowodzili entuzjaści sformułowania „One nation under God, undivisible” – Ameryka miała prawo wchodzić w buty nie tylko lidera globalnej gospodarki, ale i światowego chrześcijaństwa.

Jak Gorbaczow i Gingrich załatwili chrześcijaństwo

Na Gwiazdkę 1991 r. Michaił Gorbaczow podarował jednak światu specyficzny prezent: ogłosił koniec Związku Radzieckiego. Historycy uznają dziś ten moment za przełomowy także dla amerykańskiej religijności. – Istniała jedna zasadnicza różnica między zimną wojną w USA a w Europie. W USA zawsze było to starcie między chrześcijańską Ameryką a bezbożnym komunizmem, podczas gdy w Europie czynnik religijny nie istniał. Dlatego Europa mogła sobie spokojnie odchodzić w stronę sekularyzmu, podczas gdy w Ameryce już samo pytanie o zasadność religii, a co dopiero proklamowanie ateizmu czy agnostycyzmu, były nie do przyjęcia w żadnej sferze życia: ani politycznej, ani kulturowej, ani religijnej. Gdy zagrożenie komunizmem zniknęło, pojawiło się przyzwolenie na niereligijność – wyjaśnia Stephen Bullivant, autor wydanej właśnie książki „Nonverts: The Making of Ex-Christian America” (Nonwertyści: Jak hartowała się niechrześcijańska Ameryka).

Reszty dzieła zniszczenia dopełnili – o ironio! – chrześcijańscy politycy. A dokładnie tzw. nowa prawica, która pod koniec zeszłego wieku wymaszerowała z kuźni Newta Gingricha, republikańskiego radykała i rewolucjonisty, autora słynnego „Kontraktu z Ameryką”, dzięki któremu w 1994 r. partia GOP spektakularnie odbiła Kongres. To zwycięstwo miało dwa źródła. Po pierwsze, szukając pomysłu na nową republikańską tożsamość zdolną zająć miejsce odesłanego do lamusa wojującego antykomunisty, Gingrich zarzucił swojej partii na ramiona płaszcz ortodoksyjnego chrześcijanina. Po drugie, wysyłając ją w tej postaci na kulturową wojnę z demokratami, zaordynował nowy rodzaj walki. – Mówiąc wprost: zmienił republikanów w bandę obstrukcjonistów odmawiających jakiejkolwiek współpracy z drugą stroną – wyjaśnia z kolei Steve Kornacki w książce „The Red and The Blue: The 1990s and The Birth Of Political Tribalism” (Czerwoni i niebiescy. Jak w latach 90. rodziła się polityczna plemienność). – Taktyka walki za pomocą rzucania bomb i portretowania demokratów jako gorszy, bo przede wszystkim bezbożny sort ludzi, z miejsca spodobała się bazie wyborców chrześcijańskich, w tamtym momencie wciąż bardzo silnej. Jednego nie przewidziano. Że w krótkim czasie znaczna część młodej Ameryki wybierze jednak dla siebie etykietę „bezbożników”.

Dlaczego?

– Bo gdzie ideologia walczy z ludzką naturą, natura zwykle zwycięża – tłumaczy Ryan Burge, politolog i badacz amerykańskiej religijności z Uniwersytetu Wschodniego Illinois. – Bunt przeciwko narzucanej nam radykalnej formie religijności jest zawsze tylko kwestią czasu. A do tego przyjmuje formę zbiorowego dystansowania się od wszystkich religii, w tym nawet tych umiarkowanych, bo każda religia jest wówczas postrzegana jako „też winna” poprzez swój ideowy związek z radykałami.

Jak niereligijność dojrzewała w konspiracji

Z perspektywy czasu jedno staje się wszak dość jasne: że ziarno „bezbożnictwa” nie wykiełkowało w Ameryce znienacka ani na zupełnie jałowym gruncie. Przeciwnie, jak wszędzie, tak i tutaj grunt ten dojrzewał przez dłuższy czas, z tym tylko, że w okresie gdy religijność odgrywała rolę automatycznego probierza patriotyzmu, po prostu proces ten narastał w ukryciu. Co czwarty (Pew Research Center), a być może aż co drugi (American Survey Center, 2021) młody Amerykanin przyznaje, że wychowywał się w domu, gdzie religia nie odgrywała kluczowej roli. Jeśli zaś nie odgrywała, to dlatego, że rodzice tej populacji, pokolenie Gen-Xerów, także nie zostało wychowane przez swoich rodziców, Baby Boomerów, w poczuciu nadrzędności religii i religijności wśród wartości codziennego życia. Ścieżka, po której amerykańskie chrześcijaństwo dokonuje dziś swego wielkiego wyjścia, zaczęła się więc uklepywać niedługo po wojnie, a to znaczy, że w Ameryce też mówimy o procesie rozciągniętym na wiele pokoleń.

Jak konserwatyści toną, krzycząc, że mają skrzydła

News drugi dotyczy polityki i można go sformułować za pomocą prostego pytania: dokąd zmierza amerykańska prawica, która z uporem wciąż gromi „bezbożników”, za cel stawiając sobie przywrócenie Ameryce jej „tradycyjnego”, chrześcijańskiego oblicza? Manifestację tej postawy widzieliśmy w reakcjach prawicy na wyniki wyborów uzupełniających midterms w listopadzie zeszłego roku. Republikanie wypadli w nich blado, odbijając jedynie niewielką większością Kongres, a przegrywając Senat, choć zazwyczaj partia urzędującego prezydenta zdecydowanie w tych wyborach przegrywa.

Choć z odsieczą przybyli demokratom właśnie wyborcy najmłodsi, prawica absolutnie odmówiła umiejscowienia tego faktu w szerszym kontekście historycznym i społecznym. Brzmi to jak dowcipy z dobrego stand-upu, ale wśród pomysłów, jak „zaradzić” lewicowości młodych, pojawiła się m.in. propozycja podniesienia wieku wyborczego do lat 21, a nawet 28 (bo 18-latki są zbyt niedojrzałe do głosowania), a także akcja… wydawania singielek za mąż! (bo kobiety zamężne częściej głosują jak ich mężowie, czyli konserwatywnie). Gniew partii w pierwszym rzucie skierował się nie przeciwko kandydatom spod znaku MAGA, których kampanie zakończyły się fiaskiem i przez to kosztowały GOP fotele w Kongresie, ale przeciwko sztabowi głównemu z przywódcą senackiej mniejszości Mitchowi McConnellowi na czele, któremu zarzucono… niewystarczające partyjne wsparcie dla kampanii tychże fanatyków i radykałów. W GOP na razie wywiązała się z tego swoista wojna domowa, jednak sukcesy kandydatów mocno związanych z chrześcijańską prawicą i konserwatyzmem, wspomnijmy choćby gubernatorów Rona DeSantisa z Florydy oraz Gregga Abbotta z Teksasu, nie skłaniają ku refleksji, że republikanie rozważają jakiejkolwiek roszady w obrębie swojej platformy światopoglądowej. DeSantis, Abbott czy kongresowe „gwiazdy” pokroju Kevina McCarthy’ego (od stycznia przywódca większości w Kongresie), Ricka Scotta (po wyborach midterms niemal „odbił” McConnellowi przywództwo GOP w Senacie), Marca Rubia (katolicki fundamentalista po przygodach z ewangelizmem i mormonizmem) czy wreszcie Marjorie Taylor Greene (największa waszyngtońska fanka teorii spiskowych od skradzionych wyborów w 2020 r. po przeszpiegi Izraela w USA za pomocą kosmicznych laserów) – wszyscy są chrześcijanami wojującymi o jeszcze większe zacieśnianie obyczajowego i religijnego gorsetu. Po „sukcesie” niedawnego obalenia przez Sąd Najwyższy prawa do aborcji na wokandzie mają dalsze restrykcje praw cywilnych dla społeczności LGBTQ oraz czyszczenie szkolnych podstaw programowych z nauczania o miejscu rasy i konfliktów rasowych w amerykańskiej historii i polityce (tzw. krytyczna teoria rasy). „Dokładnie więc zagadnienia, które dla zetek i milenialsów są papierkiem lakmusowym na to, jak i na kogo głosować – przypominają analityczki Monica Potts i Amelia Thomson-DeVeaux z centrum sondażowego FiveThirtyEight w eseju „How Gen Z Could Transform American Politics” (Jak zetki mogą zmienić amerykańską politykę) z 14 grudnia 2022 r. I wyjaśniają: „Nasze badania już od lat wykazują, że wyborcy z przedziału 18-29 lat popierają powszechne prawo do aborcji, uznają rasizm i nierówności na tle rasy za wielki społeczny problem i są zwolennikami polityki wynagradzania krzywd z tego tytułu, np. poprzez wypłaty reparacji potomkom niewolników. Powtarzają też, że do głosowania motywuje ich świadomość, że ich cele i priorytety są zupełnie inne niż ludzi sprawujących obecnie władzę. (…) Obalenie prawa do aborcji było dla wielu z nich przełomowym momentem, dowodem na to, że kraj cofa się nie tylko w kwestii tego prawa, ale i na niwie wielu innych, łączących się z nim kwestii”.

Jeśli młodzi będą wykazywać podobny trend w głosowaniu jak starsze generacje, czyli im wyborca starszy, tym regularniej chodzi do wyborów, przed religijną prawicą lada chwila pojawi się wyzwanie zasadniczej reorientacji priorytetów. – Obecnie zupełnie niewykonalne – uważa prof. Ryan Burge. – Bo jak tu kontynuować dokarmianie bazy chrześcijańskiej czerwonym mięsem, a jednocześnie wyciągać rękę ku młodym, którzy będą przecież tylko bardziej się sekularyzować i różnicować rasowo, etnicznie, kulturowo? Żeby nie wiem jak i gdzie szukać, nigdzie nie widać żadnych przesłanek pozwalających sądzić, że ateiści i niktosie staną się w niedługim czasie trzonem republikańskiego elektoratu – podsumowuje Ryan Burge.

Jak republikanie rozegrają ten pojedynek o serca i umysły młodych? Kto stanie się ich nowym Newtem Gingrichem i jak będzie wyglądała nowa prawica w Ameryce? Szykuje się ciekawe widowisko.

Fot. AP/East News

Wydanie: 03/2023, 2023

Kategorie: Świat

Napisz komentarz

Odpowiedz na treść artykułu lub innych komentarzy