Całkowite zaćmienie

Autor: Wiesław Kot | 1 sierpnia, 2010

Wampiry ze „Zmierzchu” to chodzące cnotki, akurat dla porządnickich nastolatek z bogatych przedmieść i o żadnych wymaganiach artystycznych

Prawie 400 tys. widzów w upalny lipiec budzi szacunek i refleksje. A tyle zagarnęło w Polsce „Zaćmienie”, trzecia część sagi „Zmierzch”. Cztery tomy „Zmierzchu” Stephenie Meyer obsiadły listy bestsellerów jak świat długi i szeroki. Dwa pierwsze filmy, które się z tego zrodziły, zarobiły 1,1 mld dol. Przed premierą trzeciego w Los Angeles 10 tys. fanek koczowało w namiotach przez trzy dni. Wszystko każe publicystom trąbić o wielkim renesansie kina wampirycznego. Błąd! Kinomani z dorobkiem temperują histerię – kino wampiryczne nie takie cuda oglądało. A wobec tych cudów wampiry ze „Zmierzchu” to chodzące cnotki dla porządnickich nastolatek z bogatych przedmieść i o żadnych wymaganiach artystycznych.
Bo cóż – jest sobie panienka Bella i się waha: oddać serce wampirowi Edwardowi czy raczej wilkołakowi Jacobowi. Jeśli do tego dodać dialogi o „przeznaczeniu, losie i miłości”, to mamy komplet wrażeń. Poza tym autorka Meyer wykonuje – jako mormonka! – piruety moralne: w książkach posługuje się wampirami, a więc typami zwróconymi do chrześcijaństwa co najmniej bokiem. Ale zarazem nie pozwala, by reklamy jej sagi drukować na koszulkach odsłaniających ramiona, bo taka odzież to nieprzyzwoitość. W samym „Zaćmieniu” też nic tylko obyczajowy rygoryzm. Ot, Bella na ochotnika uległaby Edwardowi, ale ten stawia szlaban: jeżeli seks, to tylko po ślubie. No koniec świata: wampir w roli kaznodziei! A do tego to nawykły do luksusu mieszkaniec podmiejskiej willi, pasażer eleganckich wozów, koneser stylowego malarstwa. Tym ściąga do kin nastolatki, których na widowni jest z reguły 90%. Witryna internetowa iVillage zapytała bywalczynie, czy nie zamieniłyby obecnego partnera na przystojniaka Edwarda Cullena ze „Zmierzchu”. Rezultat: niemal 90% indagowanych pań entuzjastycznie nadstawiałoby co wieczór szyję rzeczonemu wampirowi.

Historyjki na dobranoc

Wampiry to hojny i bezinteresowny dar Europy Środkowej dla globalnej popkultury. W dodatku dar z metryką. Wiara w nieśmiertelną istotę żywiącą się krwią to ten moment dziejowy, kiedy po wprowadzeniu chrześcijaństwa zaniechano palenia zwłok. Taki niedopalony umrzyk miał się tułać po rodzinnej okolicy, wystrzegać się czosnku i cebuli, uciekać przed kulą utoczoną ze srebra i osinowym kołkiem. Zadatki na wąpierza mieli ponoć rudzi, leworęczni, posiadacze zrośniętych brwi. Potencjalnego wampira należało pochować twarzą w dół, a już najlepiej z głową odciętą i złożoną między nogami. Ten obraz tułał się po literaturze przez cały XIX w., aż do roku 1897, który przyniósł przełom za sprawą irlandzkiego grafomana. Abraham Stoker nasłuchał się od matki przerażających historii, spłodził syna, napisał 18 powieści i zmarł z wycieńczenia organizmu. Błysk literackiej intuicji miał w życiu raz – kiedy zaczął układać historię hrabiego Drakuli z zamczyska w Transylwanii. Hrabia dnie przesypia w trumnie, a nocą poluje na poddanych, którym wysysa krew. A kiedy przetrzebi okolicę, wyrusza po nowe ofiary do Anglii. Wydawca historyjki nie liczył na wiele, ale dziełko zyskało rozgłos, dało się sprzedać do Ameryki, posypały się tłumaczenia. Na horyzoncie pojawił się film.
Wampiry i kamerę filmową uczucie połączyło już w roku 1922, choć była to miłość z przeszkodami. Niemiecki ekspresjonista filmowy Friedrich Wilhelm Murnau nie mogąc bowiem uzyskać praw do sfilmowania „Drakuli” Abrahama Stokera, zaczerpnął z powieści, co się dało, a w celu zatarcia śladów pozmieniał nazwiska i drugorzędne szczegóły. Wdowa po pisarzu nabrać się nie dała. Podobnie jak sąd, który orzekł, że kopie należy skasować, aby nie przysparzały filmowcom nielegalnego dochodu. Co wykonano połowicznie, bo film już poszedł po Europie i przechował dla potomnych model wampira numer jeden. Zapoznaje go skromny i oddany obowiązkom pracownik biura nieruchomości, wysłany do Transylwanii, by sprzedać zamek pewnego hrabiego. Ten zdradza zamiłowanie do ludzkiej krwi i lęk przed krzyżem. Ale prawdziwą naturę objawia po sfinalizowaniu papierkowej roboty: zaopatrzony w zestaw trumien okrętuje się na statku, którym dostarcza do niemieckich portów śmiertelną zarazę. Zło skondensowane, a zarazem dekoracyjne. Aktor Max Schreck (po niemiecku schrecklich znaczy okropny) nosił się z wystającymi siekaczami, gackowatymi uszami i paznokciami wygiętymi w potężne szpony. Do tego prezentował garbaty nos – jak z antysemickich karykatur, ponieważ miał być w Niemczech równie obcy jak najbardziej piętnowana mniejszość narodowa.

Różne odmiany wampirów

Skoro widz się nastraszył raz i gruntownie, to cały lęk ma odfajkowany. A do tego w żadnym razie nie wolno było dopuścić. Co więc robić? Rozcieńczyć nieco tego skondensowanego potwora, dać mu się wygadać. Tak postanowił amerykański reżyser, dla którego wytwórnia Universal w 1931 r. kupiła prawa do powieści od wdowy, ale na ekranie historię przemeblował po swojemu. Jego Drakula to arystokrata, przystojny brunet (historyczna rola węgierskiego emigranta Béli Lugosiego), demonstrujący szarmancję i takt oraz brak demonicznych zębisk. A że to kino mówione, a Lugosi nie znał angielskiego i uczył się tekstu na pamięć, jego Drakula wysławia się wielce dramatycznie. W tle zwisają sznury pajęczyn i koczują nietoperze. Dekoracji nie było zresztą wiele, bo w dobie Wielkiego Kryzysu Universalu nie było stać na dyktę i farbę. Mało tego – żal było wyrzucić dekoracje po jednokrotnym wykorzystaniu. Więc kiedy „Drakulę” kręcono w dzień, nocą w tych samych dekoracjach powstawała wersja hiszpańskojęzyczna. Jak nocnym „Hiszpanom” brakło ujęcia, biegli do dziennych „Amerykanów”, a ci im użyczali kawałków taśmy. To ilustruje nie tylko skąpstwo wytwórni, ale i jej rozsądną kalkulację, że z tematu wampira kino sporo wyciśnie.
Co się sprawdziło aż nadto. Na rynku zainstalowała się nawet wytwórnia Hammer Production (1934), nastawiona na taśmowe wykonawstwo straszaków, która ciągnęła temat bez końca. Tytuły: „Książę ciemności”, „Drakula wstaje z grobu”, „Posmakujcie krwi Drakuli” mówią wszystko, zwłaszcza że filmy różniły się głównie tytułami. Odnotowujemy ponadto wampira tureckiego („Dracula Istanbula”), gdzie nie pokazano jednakże jego trwogi przed krzyżem, by nie zrażać muzułmanów. Także buszującego po XIX-wiecznej Rosji, jak też wampira Judasza (wersja biblijna), wampira kowboja, wampiry znające kung-fu. Wykreowano również osobne kierunki zwane: lesbian vampire oraz gay vampire. Drakula walczył także z Frankensteinem, Billym Kidem czy Batmanem, a chwile uciechy dały publiczności Drakule rodzaju żeńskiego. Nie zabrakło wampira idioty, którego podarował widowni komik Leslie Nielsen w komedii „Drakula – wampiry bez zębów”. Wyliczankę można ciągnąć i zakończyć wnioskiem, że rumuński odsysacz krwi stał się jedną z najbardziej zajętych postaci kultury masowej zeszłego stulecia.

Wampirza niedola

Ale nam nie chodzi o katalogowanie filmowej popeliny. Wertujemy te archiwa, aby wyłowić wampira, którego obarczono jakąś głębszą treścią. Jest! „Wywiad z wampirem”, rocznik 1994. Film wampiryczny, ale nie całkiem. Brad Pitt i Tom Cruise odtwarzali wampiry subtelne, ze skłonnościami intelektualnymi, które muszą uciekać z kolonialnej Luizjany. Lądują w Paryżu, trafiają nawet w wampirze środowisko, ale i tu trudno o zrozumienie. Przy czym notujemy brak zegarów bijących północ, nietoperzy, gotyckich budowli – najwyżej lekko powiększone kły. Ale najważniejsza przewrotka dokonuje się w naszych uczuciach. Tych wampirów nie boimy się wcale, my im współczujemy w wampirzej niedoli. Wampirzej? A może to para homoseksualna? A może nosiciele HIV? Albo wrażliwcy? W każdym razie ułożył nam się moralitet o wyobcowaniu, po czym zapadła cisza.
Kino klasy „C” jak gdyby nigdy nic spokojnie miele temat – czego objawem jest „Zaćmienie”. Czasem tylko zdarza mu się przedawkować, jak w przypadku widowiska „Od zmierzchu do świtu” (1996) wymyślonego przez Quentina Tarantina. Pokazał on przydrożną knajpę na granicy Stanów i Meksyku, gdzie przejezdni wdają się w orgię najdziwaczniejszych stworów: wampirów, strzyg, zombie, wilkołaków oraz kreatur statusu mglistego. Wszystko to kłębi się, ujada i pożera nawzajem, by przepaść o świcie. No cóż, jak jest o wampirach bez sensu, to niech ich będzie przynajmniej dużo.