Choroba geniuszy

Oblicza choroby maniakalno-depresyjnej

Neuroscience – naukowe badania układu nerwowego – to pole niezwykle obszerne: od biochemicznych i genetycznych analiz dynamiki poszczególnych komórek nerwowych oraz ich molekularnych składników do przetwarzania obrazu, spostrzegania i zadań ruchowych w mózgu. Ostatecznym wyzwaniem jest zrozumienie biologicznych podstaw świadomości i procesów myślowych, dzięki którym widzimy, działamy, uczymy się i zapamiętujemy.
Od 1990 r. w Polsce działa Polskie Towarzystwo Badań Układu Nerwowego (PTBUN). W dniach 9-12 września br. odbył się w Warszawie IX międzynarodowy kongres towarzystwa – 9th International Congress of The Polish Neuroscience Society.
Choroby układu nerwowego są przede wszystkim domeną neurologii i psychiatrii. Pierwsza specjalność medyczna zajmuje się chorobami ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego (np. stwardnienie zanikowe boczne – ALS czy udar mózgu), druga koncentruje się na zaburzeniach behawioralnych, poznawczych i emocjonalnych.
W latach 90. neurolog Jaak Panksepp wprowadził termin affective neuroscience, wskazując, że zakres tego pojęcia posiada cechy szczególne w porównaniu z cognitive neuroscience lub neurologią behawioralną. Wybitnym polskim uczonym i klinicystą w tej dziedzinie jest prof. dr hab. n. med. Janusz Rybakowski – autor książki pt. „Oblicza choroby maniakalno-depresyjnej”. Praca ukazała się nakładem wydawnictwa Termedia w wersji polskiej (dwa wydania) i angielskiej.

Dwa bieguny nastroju

Prof. Rybakowski prezentuje w swojej książce historię występowania choroby maniakalno-depresyjnej od starożytności po współczesność. Odrębnie omawia stany maniakalne – „gdy nie ma rzeczy niemożliwych”, oraz depresyjne – „gdy życie nie ma sensu”, wskazując równocześnie na cały wachlarz powiązań między tymi dwoma biegunami nastroju. Na chorobę afektywną dwubiegunową typu pierwszego – występowanie stanów maniakalnych lub mieszanych – zachorować może 1-2% populacji, chorobą afektywną dwubiegunową typu drugiego – występowanie stanów hipomaniakalnych i innych elementów dwubiegunowości – zagrożonych jest już 3-5% populacji.
Nazwa „choroba maniakalno-depresyjna” wynika ze stanów psychopatologicznych o biegunowo przeciwstawnym, jak pisze prof. Rybakowski, charakterze – manii i depresji, które pojawiają się w przebiegu tej choroby w różnych sekwencjach czasowych. Z tego względu choroba zwana jest również chorobą afektywną dwubiegunową. Obie te nazwy są w zasadzie równorzędne, ale autor opowiada się za czytelniejszym określeniem – choroba maniakalno-depresyjna.
W swojej książce prof. Rybakowski wnikliwie omawia zagadnienia związane z budową mózgu, procesami poznawczymi i emocjonalnymi, opisuje dawne i współczesne metody leczenia; wskazuje na uwarunkowania genetyczne, ale też cywilizacyjne sprzyjające zaburzeniom psychicznym, oraz kreśli perspektywy badań i terapii.

Choroba geniuszy

Bardzo interesujący jest rozdział pt. „Kreatywność a choroba maniakalno-depresyjna”. Autor wspomina, że pierwszym współczesnym badaczem związków między nieprzeciętnymi uzdolnieniami i zaburzeniami psychicznymi był włoski psychiatra, antropolog i kryminolog Cesare Lombroso (1835-1909). Zwrócił on uwagę na współwystępowanie geniuszu z różnymi zaburzeniami natury afektywnej oraz nałogami – uzależnieniami od środków zmieniających nastrój. Jednakże najstarsze rozważania dotyczące obecności zaburzeń psychicznych wśród jednostek wybitnych zostały opisane jeszcze przez Arystotelesa w dziele „Problemata”. Objawy melancholii u żyjących wówczas prominentów są zbliżone do współczesnego pojmowania choroby maniakalno-depresyjnej.
„Dla procesów kreatywności, zwłaszcza w domenie artystycznej, oprócz oryginalności myślenia, istotne znaczenie ma – pisze profesor – odpowiednia motywacja do działania oraz intensywne doświadczenie emocjonalne rzeczywistości. Sprzyjają temu elementy psychopatologiczne oraz temperamentalne, związane z chorobami afektywnymi, zwłaszcza z chorobą afektywną dwubiegunową”.
Powyższą koncepcję potwierdzają analizy biografii znanych twórców. Prof. Rybakowski przytacza m.in. wyniki badań amerykańskiej uczonej Nancy Andreasen, która przez 15 lat obserwowała 30 pisarzy i stwierdziła, iż u 80% występowały objawy choroby afektywnej, a u niemal połowy afektywnej dwubiegunowej. Inny amerykański psychiatra, Arnold Ludwig, badał grupę 59 autorek i wykazał, że epizodów depresji doświadczała ponad połowa z nich, a stany maniakalne wystąpiły u jednej piątej, czyli znacznie częściej od przeciętnej dla tej populacji.
Prof. Rybakowski daje przykłady wybitnych twórców, którzy pomimo choroby, z jaką zmagali się przez całe życie, przeszli do historii literatury, nauki, malarstwa… Byli wśród nich Virginia Wolf, Robert Schumann, Vincent van Gogh, Jerzy Kosiński, Ernest Hemingway, Zbigniew Herbert i wielu innych.
W powyższym kontekście mniej zdumiewająco brzmią słowa znanej amerykańskiej psycholog Kay Jamison z jej bestsellerowej książki „Niespokojny umysł. Pamiętnik nastroju i szaleństwa”, będącej literackim zapisem zmagań z chorobą maniakalno-depresyjną. Kay Jamison napisała: „Często zadaję sobie pytanie, czy gdybym mogła wybrać, zdecydowałabym się na moją chorobę. Jeśli nie miałabym do dyspozycji litu lub gdyby lek ten skutecznie na mnie nie działał, odpowiedź brzmiałaby po prostu ťnieŤ (…). Ale lit działa na mnie korzystnie i z tego względu wydaje mi się, że takie pytanie mogę postawić. To dziwne, ale myślę, że prawdopodobnie zdecydowałabym się chorować na psychozę maniakalno-depresyjną”.
Słowa te stanowią swoiste motto książki prof. Rybakowskiego, która jest solidnym kompendium wiedzy na temat zaburzeń afektywnych dwubiegunowych. Autorska prezentacja tejże książki na warszawskim kongresie wzmocni zapewne i tak niemałą już jej popularność. Dzięki zaś anglojęzycznej wersji będą mogli zapoznać się z nią uczeni i klinicyści z wielu krajów. Książka prof. Rybakowskiego to równocześnie znaczący wkład polskiej psychiatrii w kliniczne przezwyciężanie jednego z groźniejszych schorzeń XXI w.

Janusz Rybakowski, Oblicza choroby maniakalno-depresyjnej, Termedia, Poznań 2009
Janusz Rybakowski, The Faces of Manic-Depressive Illness, Termedia, Poznań 2009