Eureka

Autor: Przegląd | 2 września, 2007

MEDYCYNA

Czy jest związek między cukrzycą a grypą?

Podczas dającej się szczególnie we znaki epidemii grypy z ostatniej zimy australijscy lekarze zwrócili uwagę na wyraźny wzrost zachorowań na cukrzycę typu 1, insulinozależną. Choroba ta występuje u dzieci i młodzieży, i to coraz częściej. Tej zimy liczba przypadków zdiagnozowanych u dzieci podwoiła się. Infekcje wirusowe są wskazywane jako możliwa przyczyna cukrzycy typu 1, ale do tej pory podejrzewano tylko wirusy świnki, różyczki, mononukleozy i enterowirus Coxsackie B. Powodują one pojawianie się antygenów na komórkach beta trzustki. Komórki układu odpornościowego traktują wówczas zmienione komórki beta jako obce i niszczą je za pomocą przeciwciał. Organizm, który utraci ponad 90% komórek, nie ma wystarczającej ilości insuliny, aby zapewnić prawidłowe stężenie glukozy we krwi. Grypy dotychczas nie wiązano z cukrzycą, być może jednak przyśpiesza ona proces autoagresji organizmu na komórki trzustki.

Korzyści z pępowiny
Odcinanie pępowiny zaraz po urodzeniu może szkodzić noworodkom – do takich wniosków doszli brytyjscy lekarze z Liverpoolu. Natomiast pozostawienie jej na ok. trzy minuty pozwala dziecku wyrównać niedobory żelaza, co zmniejsza ryzyko anemii. Jest to szczególnie korzystne dla wcześniaków. Szybkie odcinanie pępowiny ma na celu zapobieganie krwotokom u rodzących. Dr Andrew Weeks, starszy wykładowca położnictwa na uniwersytecie w Liverpoolu, pisze na łamach „British Medical Journal”, że nie ma dowodów na to, iż takie postępowanie rzeczywiście przynosi korzyści matkom.
Dr Weeks sugeruje odczekanie trzech minut po urodzeniu dzieci zdrowych, jednak przy porodzie przedwczesnym lub za pomocą cesarskiego cięcia sprawa jest bardziej skomplikowana – dr Weeks zaleca tu zasadę: zaczekaj troszkę.

HIV niszczy mózg
Wirus HIV powodujący AIDS szkodzi mózgowi na dwa sposoby – niszczy komórki nerwowe i nie dopuszcza do powstawania nowych. Wykazali to amerykańscy badacze z Uniwersytetu Kalifornijskiego w San Diego. Wykryli oni, że proteina gp120, znajdująca się na powierzchni wirusa, unicestwia nie tylko dojrzałe neurony, ale także komórki będące ich zaczątkiem. Następstwem jest demencja, na którą cierpią nosiciele wirusa, a także osoby, u których już wykształcił się AIDS z pełnymi objawami. Symptomy demencji to zaburzenia pamięci i kłopoty ze snem. W ostatnich latach liczba ofiar demencji wywołanej przez HIV znacznie wzrosła. Przyczyną są nowoczesne leki przeciwwirusowe, które ratują zarażonych przed śmiercią, ale z trudem przedostają się przez barierę krew-mózg i dlatego nie mogą uratować neuronów przed wirusem.

PSYCHOLOGIA

Różowy kolorem kobiecym

Różowy uchodzi za kolor dziewczynek, a niebieski – chłopców. Ten stereotyp całkowicie odpowiada prawdzie. Dowiódł tego eksperyment brytyjskich naukowców z uniwersytetu w Newcastle. Uczestnikom pionierskiego doświadczenia pokazywano pary kolorowych prostokątów na ekranie komputera ustawionego w ciemnym pokoju. Biorący udział w teście mieli jak najszybciej wybierać najładniejszy prostokąt. Mężczyźni niemal zawsze wybierali figury w kolorze niebieskim, a kobiety – w niebieskaworóżowym. Kierująca zespołem badawczym neurolog Anya Hurlbert uważa, że kobieca wrażliwość na jasne kolory powstała w wyniku procesu ewolucji. Przez tysiąclecia kobiety były bowiem zbieraczkami owoców, a mężczyźni – myśliwymi. „Łowca potrzebował tylko wypatrzyć ciemny kształt zwierzyny i wystrzelić z łuku”, wywodzi dr Hurlbert.

INTERNET

Wirtualna ekologia
Różne dziedziny życia można odnaleźć w popularnej wirtualnej grze Second Life. Organizacja ekologiczna WWF zadbała o to, by nie zabrakło w niej także ochrony przyrody. Wystarczy komputer, by rozpocząć drugie życie na wyspie Conservation, która nie została jeszcze zniszczona przez człowieka. Można na niej zaprzyjaźnić się z pandą, kupić lody od orangutana, a na wycieczkę pojechać do miasta, które korzysta z energii wiatrowej. Jak mówią jej twórcy, wyspa powstała po to, aby pokazać internautom, jak można żyć, nie szkodząc przyrodzie.

TECHNOLOGIE

Bateria z celulozy
Amerykańscy inżynierowie z Instytutu Politechnicznego w Troy skonstruowali minibaterię z celulozy o masie zaledwie jednego grama. To cienkie jak papier przemyślne urządzenie składa się z płatka celulozy, obłożonego z jednej strony nanorurkami węglowymi, a z drugiej – litowymi. Te nanorurki pełnią rolę elektrod. „Papierowa bateria” wytwarza prąd o napięciu dwóch woltów. Konstruktorzy zamierzają łączyć ze sobą minibaterie, aby zmagazynować w nich więcej energii. Celulozowe baterie mogą mieć przed sobą wspaniałą przyszłość, działają bowiem w temperaturach od minus 70 do plus 150 stopni Celsjusza, a przy tym nie są szkodliwe dla środowiska naturalnego. Obecnie naukowcy pracują nad metodą produkcji przemysłowej tego niezwykłego wynalazku.

EKOLOGIA

Delikatne jak ludzkie ciało

Wydają się potężne i groźne, ale okazują się delikatne – niemal jak ciało człowieka. Alpejskie lodowce pod wpływem ocieplenia klimatu topnieją coraz szybciej. Największy z nich, wpisany na listę światowego dziedzictwa Aletsch w Szwajcarii, rocznie traci ok. 100 m lodu. O tym, jak bardzo są zagrożone, przypomina nietypowa kampania Greenpeace’u, wspartego przez znanego amerykańskiego fotografa nagich tłumów, Spencera Tunicka, i 600 ochotników, którzy odważyli się zapozować w ekstremalnych warunkach – na lodowym jęzorze na wysokości 2,3 tys. m. Warto się poświęcić w słusznej sprawie, bo skala problemu jest ogromna – w tym roku także arktyczna czapa lodowa ma najmniejszą odnotowaną powierzchnię.

ZWIERZĘTA

Skrzydlate wygodnickie
Zamieszkujące Australię i Tasmanię chwostki szafirowe (Malurus cyaneus) w karmieniu piskląt wspierane są przez pomocników lęgowych – zazwyczaj młode samce z poprzedniego lęgu, które rezygnują z posiadania własnego potomstwa. Wydawać by się mogło, że żywione intensywniej pisklęta będą znacznie większe niż karmione wyłącznie przez rodziców. Ale na tym systemie współpracy zyskują przede wszystkim… samice. Ekipa Andrew Russella z University of Sheffield stwierdziła, że te, które korzystają z pomocy, mogą znosić jaja mniejsze, z uboższym żółtkiem, bo i tak pisklęta szybko nadrobią początkową różnicę dzięki obfitości pokarmu. Samice oszczędzają dzięki temu siły i zwiększają swoje szanse przeżycia aż o 30%.

Z doświadczenia mrówek…
…wynika ich funkcja w mrowisku. Na to wskazuje opisane w magazynie „Current Biology” doświadczenie przeprowadzone przez naukowców z francuskiego Krajowego Centrum Badań Naukowych (CNRS). Dominique Fresneau i Pierre Jaison z kolegami z Laboratorium Etologii Doświadczalnej i Porównawczej (Uniwersytet Paris 13) poddali obserwacji zachowanie mrówek z gatunku Cerapachys biroi, pochodzącego z Japonii i Tajwanu. Jego cechą szczególną jest dzieworództwo, co sprawia, że wszystkie osobniki w kolonii są identyczne, odpadają zatem dwa czynniki determinujące podział prac – geny i morfologia. Nie ma też królowej, a więc relacji władczyni-poddani. Naukowcy wyeliminowali także czynnik wieku, dobierając do eksperymentu mrówki równolatki. Część owadów poszukiwała pokarmu (czyli innych mrówek) tam, gdzie było go pod dostatkiem, pozostałe trafiły do strefy ubogiej w pożywienie. Po miesiącu w kolejną misję aprowizacyjną wybrały się tylko mrówki, które poprzednio wróciły z łupem, jako specjaliści od zaopatrzenia. Reszta została w mrowisku, opiekując się larwami.

NEUROLOGIA

Kasowanie pamięci
Szczury uchodzą za zwierzęta obdarzone znakomitą pamięcią, zwłaszcza dotyczącą doznanych nieszczęść. Nigdy ponownie nie próbują pożywienia, które im zaszkodziło. Naukowcy amerykańscy i izraelscy potrafili jednak „skasować” pamięć szczurów, jak zapis na twardym dysku komputera. Gryzoniom podano roztwór cukru, a po nim substancję powodującą niestrawność. Po 25 dniach badacze wstrzyknęli w określony region szczurzych mózgów preparat likwidujący pamięć, zwany ZIP. Potraktowane nim zwierzęta z apetytem sięgały po słodki syrop, inne gryzonie nadal omijały go z daleka. Jak pisze magazyn „Science”, fakt, że eksperyment został przeprowadzony po 25 dniach, ma kapitalne znaczenie – oto zlikwidowana została pamięć długotrwała, powstająca przez zmiany w komórkach mózgu. Być może w przyszłości te badania pozwolą na opracowanie leku likwidującego wspomnienia o traumatycznych wydarzeniach, a może nawet na stworzenie superpamięci, umożliwiającej szybkie uczenie się.

ARCHEOLOGIA

Najstarsze sztuczne oko
Najstarsze sztuczne oko ma 5 tys. lat. Zostało wykonane z masy bitumicznej i złotych nici, imitujących promienie światła. Archeolodzy wykopali je na starożytnym cmentarzysku w południowo-wschodnim Iranie. Oko znajdowało się przy szkielecie wysokiej, 30-letniej kobiety, która prawdopodobnie była kapłanką. Starożytni Persowie wierzyli, że sztuczne oko daje swemu posiadaczowi wiedzę tajemną oraz dar przewidywania przyszłości.

PSYCHOLOGIA

Kiedy kłamca mówi, że kłamie…

Dzisiaj kłamstwo wcale nie ma krótkich nóg, wyrafinowani łgarze i manipulatorzy tak udoskonalili swoje umiejętności, że łatwo wpaść w ich sidła. „Ludzie kłamią z miłości, nienawiści lub chciwości”, twierdzi autor poradnika „Jak rozpoznać kłamcę”. Gregory Hartley, wywiadowca na usługach US Army, wielokrotnie stosował rozmaite techniki śledcze i kłamstwo potrafi wyczuć na odległość. Z wykrywania kłamstwa uczynił niemal dziedzinę naukową, przedstawiając, jak kłamią kobiety, mężczyźni i osoby prezentujące poszczególne typy osobowości. Podpowiada, jak rozpoznać subtelne objawy mówienia nieprawdy, przezwyciężyć logikę skłaniającą drugiego człowieka do oszukiwania i kontrolować przebieg rozmowy. A przede wszystkim… jak nie dać się nabrać na techniki wykrywania prawdy. Trochę to wszystko przewrotne, jednak takie informacje przydadzą się naiwnym i łatwowiernym, którzy często dają się oszukiwać zarówno w życiu prywatnym, jak i zawodowym.
Gregory Hartley, Maryann Karnich, Jak rozpoznać kłamcę, tłum. Emilia Hahn, Helion, Gliwice 2007

Kolumny opracowali: Krzysztof Kęciek, Aleksandra Pańko, Joanna Wielgat i Agata Gogołkiewicz,