Japończyk idzie do teatru

Autor: Tomasz Miłkowski | 18 czerwca, 2006

Bilety do narodowego teatru Kabuki nie są tanie. Mniej zamożni mogą kupić bilety tylko na jeden akt

Jedna z najgłośniejszych japońskich sztuk nowego nurtu zatytułowana jest „Pięć dni w marcu”. I tak się składa, że pięć dni spędziłem w Tokio podczas Międzynarodowego Festiwalu Sztuki. To dość, aby zorientować się, jak bujne jest życie teatralne tego wielkiego miasta. – W Tokio jak w Nowym Jorku – tłumaczy prof. Akihida Senda, wybitny krytyk teatralny, szef japońskiej sekcji Międzynarodowego Stowarzyszenia Krytyków Teatralnych. – Można tu zobaczyć wszystko: od tradycyjnego teatru No- po musical, od Szekspira po spektakl undergroundowy. Dla każdego coś miłego. Albo przykrego.

Między tradycją i awangardą
Nie ma chyba takiego drugiego kraju, w którym stare formy teatralne, kultywowane i rozwijane (tak!), były traktowane z taką powagą i cieszyły się tak niezwykłym powodzeniem. Znany nam współczesny teatr europejski, choć nikt nie przeszkadza jego obecności, długo jeszcze będzie musiał walczyć o swoją pozycję w Kraju Kwitnącej Wiśni. Tłumy, które przybywają co wieczór na spektakle Kabuki, najpopularniejszego teatru w Japonii od kilku wieków, potwierdzają niewzruszone miejsce tej – wydawałoby się – zastygłej i zamierzchłej formy. Powodzeniem cieszą się także spektakle komediowe Kyogen, jeszcze kilkadziesiąt lat temu grane wyłącznie jako przerywniki między dostojnymi dramatami teatru No-. Dziś nastąpiła nie tylko restauracja zamierającej po wojnie formy, ale powstają nawet współczesne teksty dostosowane do tej konwencji, ba, nawet dramaty science fiction!
W Polsce stosunkowo najbardziej znany jest samurajski teatr No- – wywodzący się z dawnych czasów i wyrosły na oficjalny teatr dworski za czasów szoguna Yoshimitsu. Wtedy wielki kodyfikator Zeami (1363-1443), autor dramatów, teoretyk i niezrównany aktor, stworzył podwaliny estetyczne tej wyrafinowanej formy teatru, która w nieznacznie zmodyfikowanej formie dotrwała do naszych dni – oczywiście znawcy przedmiotu odróżniają subtelności poszczególnych szkół, każda z nich kultywuje nieco odmienny sposób gry, sięga po inne scenariusze, maski, charaktery.

Kabuki, niedokończona baśń
Podobnie rzecz się ma z Kabuki, początkowo pogardzanym teatrem dla plebsu, który z czasem zepchnął No- na plan dalszy. I w tej konwencji – otwartej na legendy, opowieści o bohaterach i demonach – wytworzyły się rozmaite szkoły gry, specyficzne konwencje, których depozytariuszami pozostają wielkie rody aktorskie – zdarza się, że sztukę Kabuki uprawia się po dziesięć pokoleń i więcej. Do najsłynniejszych rodów należy Ichikawa – jego reprezentantów uważa się za mistrzów sztuki aktorskiej. Do tego rodu należy największy teatr Kabuki, tokijski Teatr Narodowy, w którym spektakle oglądać może jednocześnie niemal półtora tysiąca widzów. Bilety nie są tanie, ale na widowni komplet. Dla mniej zamożnych teatr ma ofertę specjalną – bilety na jeden tylko akt. I nie brakuje amatorów choćby takiego cząstkowego kontaktu ze sztuką Kabuki.
Ichikawa IV opracował na nowo stare scenariusze, budując spektakle stanowiące pewną kwintesencję Kabuki. Należy do nich spektakl „To-ryu- Oguri Hangan”. Opowiada on historię kochanków, którzy mieli być rozłączeni za sprawą zazdrośników, ale miłość zwyciężyła wszystko. Umierającego rycerza jego ukochana Terute wiezie do zaczarowanej krainy. Clou spektaklu to właśnie przejazd, a właściwie przelot kochanków na koniu pod teatralnym sufitem dzięki specjalnej machinie teatralnej, budzącej po dziś dzień zachwyt widowni. Machina wynosi bajecznie kolorowego konia (utworzonego przez dwóch aktorów), na którym zakochani przemierzają drogę do krainy wiecznych śniegów. Tam czeka ich ratunek.
Przedstawienie Kabuki otwiera pokłon aktorów i muzyków. Muzyka wszak jest nieodłącznym elementem spektaklu, buduje jego rytm i nastrój, taniec zaś budzi najwięcej emocji. Przedmiotem szczególnego podziwu są drobne kroczki postaci kobiecych, a trzeba dodać, że w teatrze Kabuki podobnie jak w No- kobiety nie występują. Teatr to domena wyłącznie męska, specjalizacja w rolach kobiecych należy zaś do szczególnie szanowanych. Nie od razu jednak w Kabuki rządzili mężczyźni. Przeciwnie, zaczęło się od kobiet. Początkowo to mniszki pątniczki wędrujące po kraju za jałmużną dla swoich świątyń wystawiały krótkie formy teatralne – przede wszystkim tańczyły i śpiewały. Jednak dość szybko występy te przerodziły się w wędrowne domy publiczne i władze zabroniły występów kobiet. Zastąpili je młodzi chłopcy, ale okazało się, że i oni oddawali się prostytucji. Zamiast chłopców zaczęli więc występować dojrzali mężczyźni i tak zostało do dziś.
Mistrzostwo w Kabuki osiąga się przez długoletnie terminowanie i naukę u boku starych mistrzów. W teatrze marionetek Bunraku trzeba 10 lat terminować, aby ubiegać się o samodzielny występ – to teatr niezwykły, w którym jedną marionetkę animuje trzyosobowy zespół: aktor i dwaj pomocnicy (pomocnicy pozostają anonimowi, zasłonięci czarnymi kapturami).
Spektakl w teatrze Kabuki budzi frenetyczne oklaski, taniec kochanki ekscytuje publiczność, a muzyka wprowadza w szczególny rodzaj odbioru, bliski transowi. Na pozór bajka, malowanka staje się obrazem duszy stęsknionej wielkiej opowieści, wielkiej narracji, która powtarzana latami, dziesięcioleciami, wiekami, niesie podpowiedź wyboru własnej drogi.

Nowoczesna tradycja
Jak niedaleko jest od tradycji do nowoczesności, pokazuje krótka historia teatru Buto-. Ta specyficznie japońska forma baletu, wykształcona na pograniczu tradycji baletowych i teatralnych, nawiązuje do hieratyzmu teatru No- i bardziej dynamicznych form tanecznych Kabuki czy komedii Kyo-gen. Buto- jest stylem tańca nowoczesnego, którego twórcami są dwaj mistrzowie Hijikata Tatsumi i O-no Kazuo. Ten wyjątkowy, japoński styl tańca awangardowego narodził się zaledwie pół wieku temu, na przełomie lat 50. i 60. XX w. Szybko zdobył światowy rozgłos za sprawą wyjątkowej ekspresji. Tancerze Buto- pokrywają twarze i całe ciało białym makijażem, większość z nich goli głowy (dlatego przypominają buddyjskich mnichów). Biel makijażu symbolizuje transformację, podróż w dziwny, groteskowy świat, odległy od ograniczeń codzienności.
Istnieje dzisiaj wiele grup Buto-. Do najmłodszych, ale i najsłynniejszych należy trupa Sankai Juku, którą utworzył w roku 1975 Amagatsu Ushio (ur. w 1949), odbywająca liczne tournée po całym świecie. Od dobrych 20 lat światowe premiery nowych spektakli tej trupy odbywają się w paryskim Théâtre de Ville. Sankai Juku rezygnuje z elementów groteski i nadekspresji fizycznej na rzecz budowania precyzyjnych kompozycji, traktując ciała tancerzy jak elementy większej całości. Ta wyrafinowana estetyka przyczyniła się do światowego sukcesu trupy, która na swoje 25-lecie dała magnetyczny spektakl „Kageni”, złożony z sześciu obrazów o niepokojącym i dziwnym pięknie. Gorącym i zimnym jednocześnie.

Tokijskie Le Madame
Między Kabuki i Buto- a teatrem off-off Tokio łączność wydaje się hipotetyczna. Owszem, artysta teatru No- czy Kabuki może wystąpić w spektaklu europejskim czy awangardowym. Ale na odwrót? To niemożliwe. Nauka technik teatru tradycyjnego wymaga lat ćwiczeń. Toteż w tzw. teatrze współczesnym, zwanym tutaj shingeki, królują amatorzy. Nie ma bowiem w Japonii szkół teatralnych dla zespołów typu europejskiego. Aktorzy przyuczają się do zawodu i nie mają łatwo. Ale walczą o swoje miejsce. Podobnie jak twórcy nowego repertuaru.
Należy do nich Toshiki Okada (ur. w Jokohamie w 1973 r.), reżyser i dyrektor artystyczny zespołu teatralnego Chelfitsch. Absolwent ekonomii uniwersytetu Keio stworzył swój zespół przed dziewięcioma laty. Wypracował od tego czasu własną metodę, która polega na niedookreśleniu sytuacji dramatycznej, przerywaniu opowieści w miejscach węzłowych i otwarciu jej na to, co nastąpi później. To są dzieła, jak powiada japońska krytyka, „z możliwością pójścia dalej”. Za sztukę „Pięć dni w marcu” zdobył prestiżową Nagrodę Dramatyczną Kishida (2004). Doceniono ożywczą koncepcję jego dramatu, oświetlającego rozterki niepochwytnej społeczności współczesnej Japonii.
Na uwagę zasługuje sama nazwa zespołu – Chelfitsch. Wywodzi się z angielskiego słowa selfish oznaczającego bycie egoistą. Przetworzone, brzmi jednak celowo niejasno, przypominając wymowę dziecka. Neologizm wyraża wyjątkowy charakter współczesnego społeczeństwa japońskiego, zwłaszcza w Tokio. Niedojrzały samolub, tak to można przetłumaczyć.
Treść sztuki jest nieskomplikowana. Okada opowiada historię gwałtownego romansu dwojga przypadkowo spotykających się na imprezie młodych ludzi, Minobe i Yukki, którzy spędzają potem ze sobą pięć upojnych dni w hotelu. Właściwie tylko uprawiają seks, nawet nie oglądają telewizji, mimochodem dowiadują się, że rozpoczęła się wojna w Iraku. Inne postacie nie uczestniczą w akcji, są obserwatorami. Ale istotą sztuki jest właściwie to, że nie ma tu bohaterów w tradycyjnym tego słowa znaczeniu. Istnieje tylko opowiadanie o seksie, który przeradza się w trwalszy związek, a poszczególni aktorzy przemiennie grają wszystkie postacie.
Siła tej sztuki polega na tym, że co innego się mówi, a co innego robi – role nie są przywiązane do aktorów, opowieść snuje się sama, „wykorzystując” aktorów do opowiadania. „Niesforność” i „niezborność” ruchowa daje efekt dystansu i osobliwego humoru, ukazującego ludzkie losy w perspektywie groteskowej. W warstwie społecznej to rzecz o przypadkowych fascynacjach, o zmysłowych przygodach, które zawiązują się w coś więcej, z polityką w tle.
Rzecz pokazywana jest w tokijskim klubie, przypominającym atmosferą warszawskie Le Madame. Kłęby dymu, rozchwierutane krzesła, ciasno, niewygodnie, ale poufale. Obraz młodych ludzi w panicznej trwodze przed odpowiedzialnością przedziwnie przypomina motywy młodej dramaturgii polskiej. Globalizacja?

Klub samobójców
Jeszcze bardziej ciśnie się to na usta, kiedy na scenie pojawia się spektakl według „4,48 Psyhosis 48” Sarah Kane. Dramat obiegł chyba cały świat. Taka moda. Ale w Tokio jednak inaczej. Teatr Akademicki, wystawiający tę sztukę w reżyserii Hatsumi Abe, ukazuje nie tyle dramat jednostki owładniętej psychozą samobójczą, ile dramat zbiorowości. Nic dziwnego. W Tokio pleni się choroba zbiorowych samobójstw komputerowych. Młodzi ludzie umawiają się przez internet i wspólnie – choć w samotności – rozstają się z życiem.
Sprawa jest na tyle poważna, że zajęły się nią ośrodki badawcze. Ale i teatr. Sztuka Kane w Tokio jest sztuką terapeutyczną, przekonuje, że warto żyć i trzeba walczyć z chęcią samounicestwienia. Japończycy odkrywają w tym dekadenckim tekście, kronice odejścia, szansę dla żyjących. Spektakl kończy się apelem do publiczności: czy ty pomożesz jej? A ty? A ty? Pytają, aż zgłosi się ktoś pierwszy, a potem następni. Wtedy spektakl dochodzi do swego oczekiwanego finału. Może to już coś więcej niż spektakl.