KRUS i jego europejscy partnerzy

Autor: Bronisław Tumiłowicz | 20 września, 2009

W porównaniu z wieloma państwami Unii polski system ubezpieczenia rolników w niewielkim stopniu korzysta z budżetu państwa

Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego istnieje od 1990 r. W pojęciu obywateli niezwiązanych zawodowo z rolnictwem KRUS, a dokładnie ubezpieczenie społeczne rolników realizowane w ramach tej instytucji, oznacza ogromne i niezasłużone przywileje dla jednej grupy społecznej, opiera się bowiem na niższych niż w systemie powszechnym składkach. Trzeba jednak pamiętać, że system ubezpieczeń społecznych w Polsce rozwijał się sukcesywnie przez kilkadziesiąt lat, a dopiero w 1972 r. objęto ubezpieczeniem społecznym rolników indywidualnych i przyznano im prawo do korzystania z usług społecznej służby zdrowia. Po roku 1989, w wyniku transformacji ustrojowej i ekonomicznej, systemy ubezpieczeń społecznych wciąż znajdują się w stanie przekształceń i od lat stanowią poważne źródło napięć w budżecie, w zakładach pracy, jak i w indywidualnych sytuacjach gospodarstw rodzinnych, i to zarówno na wsi, jak i w miastach.
W latach poprzedzających transformację, jak i później, wielokrotnie nowelizowano system emerytalno-rentowy, dokonywano również prób reformy systemu ubezpieczeń zdrowotnych. Np. z chwilą powstania KRUS ustanowiono nowy system ubezpieczeń społecznych rolników indywidualnych, obejmujący dwa rodzaje ubezpieczeń: wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie oraz emerytalno-rentowe, funkcjonujące na odmiennych zasadach finansowych. W 1992 r. podjęto prace nad kompleksową reformą całego systemu ubezpieczeń społecznych, zagrożonego niewypłacalnością z powodu zbyt małych wpływów. Stało się tak, mimo że wysokość składki wzrosła w ciągu ostatnich dekad z 15% funduszu płac brutto w 1949 r. do 45% w 1995 r. Trzeba jednak pamiętać, że w tych latach następował też stały wzrost liczby osób uprawnionych do świadczeń, a równolegle rosły także zaległości w opłacaniu składek przez zakłady pracy. To sprawiło, że prace nad całościową reformą nadal trwają, choć wciąż głównie mówi się o potrzebie reformy systemu ubezpieczeń społecznych rolników.

Walka o lepszy KRUS

W jakim kierunku powinny iść te zmiany? Na ten temat nie powstała jak dotąd jedna spójna koncepcja. Wiadomo jedynie, że system powinien być bardziej uszczelniony, a zakres obciążeń składkowych należałoby lepiej dostosować do realnych dochodów rolników, zwłaszcza tych najzamożniejszych. Powstało już kilka projektów reformy systemu KRUS, ale są to koncepcje raczej nieuwzględniające specyfiki rolniczego życia i pracy. Wygląda też na to, że w sprawie „reformy KRUS” głos zabierają najczęściej osoby niemające żadnego związku z rolnictwem, jak choćby szefowie „miejskich” central związkowych. Np. przewodniczący OPZZ Jan Guz stwierdził niedawno, że „utrzymywanie odrębnego systemu dla rolników jest anachronizmem. KRUS powstał na początku lat 90., kiedy na wsi panował kryzys. Teraz polscy rolnicy uzyskują przychody porównywalne z tymi, jakie mają rolnicy w innych krajach starej UE. Składki, nawet te po ostatnich zmianach, płacą niższe niż osoby prowadzące małe firmy”.
Warto więc przyjrzeć się systemom rolniczego zabezpieczenia społecznego w innych krajach Unii Europejskiej, nie tylko po to, aby rozwiać krążące mity, lecz także po to, by z tego porównania wyciągnąć wnioski służące polskim rolnikom ubezpieczonym w KRUS.
Wniosek podstawowy z tego porównania jest następujący – populacja rolnicza i wiejska w całej Europie, a więc również w Polsce, ma specyficzne potrzeby, do ich zaspokajania zatem należy wykorzystywać odrębne mechanizmy zabezpieczenia społecznego. Z analizy systemów ubezpieczeń społecznych w UE wynika, że autonomiczne systemy zapewniające ochronę socjalną rolnikom zdecydowało się stworzyć siedem państw. Wchodzą one w skład ENASP (European Network of Agricultural Social Protection Systems), Europejskiej Sieci Rolniczych Systemów Ochrony Społecznej. Systemy te oferują różnorodne usługi socjalne, nie tylko ubezpieczenia emerytalno-rentowe, ale także zdrowotne, wypadkowe, chorobowe, różne rodzaje zasiłków i świadczeń dostosowanych do specyficznych potrzeb i statusu ludności rolniczej, która stanowi stosunkowo niewielki, kilkuprocentowy odsetek ludności całego kraju. Systemy te zostały tak skonstruowane, aby być jak najbliżej ludzi, a więc najczęściej działają na podstawie rozbudowanej sieci terytorialnej. Sposób finansowania ubezpieczeń w państwach ENASP zakłada też wszędzie znaczącą dotację z budżetu, chociaż część wpływów takich funduszy pochodzi ze składek samych rolników.
Jeśli porównamy zasady działania KRUS i systemów zabezpieczenia społecznego rolników w pozostałych krajach sieci – w Austrii, Finlandii, Francji, Niemczech, Grecji i Luksemburgu, dojdziemy do wniosku, że różnice między nimi są, przynajmniej co do koncepcji, niewielkie. Zorientujemy się też, że polski system, w porównaniu z wymienionymi, w najmniejszym stopniu (za wyjątkiem Luksemburga) korzysta ze wsparcia budżetu państwa, w stosunkowo dużym zatem stopniu oparty jest na samofinansowaniu, dzięki składkom od rolników.
Sieć ENASP powstała nie po to, by umacniać w Europie nierówności społeczne, ale po to, by obronić i wzmocnić wartości zabezpieczenia społecznego rolników na zasadzie solidarności i spójności terytorialnej. Reprezentuje również interesy poszczególnych członków wobec władz unijnych, ale nie wyręcza żadnego z krajowych systemów w ich własnych działaniach. Jest ona nie tylko forum konsultacji ze strukturami UE, lecz także pełni funkcję wymiany informacji i dobrych praktyk pomiędzy członkami i wszystkimi partnerami w zakresie zabezpieczenia społecznego.

Korzystne porównania

Jak wynika z danych zaprezentowanych na ostatnim, 38. Światowym Kongresie Rolników IFAP, który odbywał się latem 2008 r. w Polsce, europejskie odpowiedniki KRUS mają najczęściej dużo dłuższą historię i tradycję.
•Społeczne ubezpieczenia rolników w Austrii (SVB) istnieją od 1974 r., są instytucją samorządową opartą na jednym funduszu centralnym i siedmiu funduszach federacyjnych. Nadzór państwowy sprawują resorty rolnictwa, finansów, zdrowia, bezpieczeństwa społecznego i rodziny. Ubezpieczenia te obejmują zarówno emerytury i renty, zasiłki chorobowe i wypadkowe, jak i pomoc społeczną oraz opiekę zdrowotną, a wszystko to dla stosunkowo niewielkiej grupy społecznej, stanowiącej 3,5-4,8% ludności kraju. I co najważniejsze – subwencja budżetowa do funduszu emerytalnego wynosi ponad 74% (podczas gdy w Polsce państwo dopłaca 67% do świadczeń KRUS).
•W Finlandii społeczny fundusz ubezpieczeń MELA jest stworzony dla 1,8% ludności kraju zajmującej się rolnictwem, rybołówstwem, hodowlą reniferów, leśnictwem i sadownictwem oraz dla członków ich rodzin. Państwo dopłaca aż 75% do funduszu emerytalnego.
•We Francji niepubliczna zdecentralizowana organizacja zarządzająca środkami publicznymi, pochodzącymi w przypadku funduszu emerytalnego aż w 80% z kasy państwa, działa na potrzeby pracowników i pracodawców sektora rolnego. Ubezpieczeni w Mutualité Sociale Agricole (MSA) pobierają emerytury i renty, mają też zapewnioną opiekę medyczną, pomoc socjalną dla samotnych, dla rodzin, osób starszych, a także zasiłki na opiekę nad dziećmi i na zasiedlenie. Ubezpieczenie obejmuje 2,1% ludności kraju, ale korzystają z niego także rodziny ubezpieczonych, razem 7% ogółu mieszkańców Francji. Warto zauważyć, że we Francji wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn wynosi 60 lat.
•Grecki Główny Fundusz Zabezpieczenia Społecznego Rolników OGA obejmuje także rybaków, rzemieślników rolnych, a nawet duchownych zatrudnionych na terenach wiejskich i pracujących w otoczeniu rolnictwa. W sumie wszyscy świadczeniobiorcy OGA stanowią 18,7% ludności kraju. Państwo pokrywa w 100% wydatki funduszu emerytalnego, a także część wydatków ubezpieczenia zdrowotnego.
•W Luksemburgu ubezpieczenia emerytalne i zdrowotne są oddzielone od siebie (fundusze CPA i CMA). Tutaj udział składek rolników zarówno w funduszu emerytalnym, jak i zdrowotnym przeważa nad subwencją państwa i wynosi 63%, ale to wyjątek w grupie państw ENASP. Państwo natomiast subwencjonuje w 100% świadczenia rodzinne luksemburskich rolników, którzy są grupą liczącą 3 tys. osób.
•Inaczej niż w małym Luksemburgu wygląda sprawa w największym kraju Unii Europejskiej, w Niemczech. Tutaj tradycje socjalnego zabezpieczenia rolników sięgają 1913 r., zajmują się tym aż trzy federacje: BLB, GLA i BLK. Emeryturami rolniczymi zajmuje się GLA, które w 75% subwencjonuje państwo. BLK zajmuje się ubezpieczeniami zdrowotnymi, a BLB – wypadkowymi. W każdym przypadku subwencja federalna lub rządowa stanowi znaczny procent (np. w ubezpieczeniach zdrowotnych 75%, a w funduszu chorobowym 55%).

Jeśli zmieniać, to mądrze

Jak wygląda w tym porównaniu KRUS? Jest instytucją administracji państwowej, finansowaną dzięki trzem państwowym funduszom celowym, tj. z udziałem dotacji, oraz samofinansującemu się Funduszowi Składkowemu Rolników. Fundusz ten jest wyłączną podstawą finansowania świadczeń wypadkowych, chorobowych i macierzyńskich, a także zasila w jakiejś części fundusze celowe Kasy: emerytalno-rentowy, prewencji i rehabilitacji oraz fundusz administracyjny. KRUS realizuje też zadania zlecone z zakresu ochrony zdrowia rolników, w tym także zajmuje się profilaktyką i edukacją zdrowotną, rehabilitacją leczniczą, szeroko rozumianą prewencją zawodową służącą ograniczaniu przyczyn i liczby wypadków w gospodarstwach rolnych. Obsługuje łącznie 8,2% ludności kraju.
Przedstawione dane pokazują, że układając plany reformy systemu ubezpieczeń społecznych dla rolników w Polsce, należy tak prowadzić prace, aby nie stracić z oczu najważniejszego celu – ochrony ekonomicznej i socjalnej społeczności rolniczej. Myśląc o zmienionych zasadach, nie warto zaprzepaścić dorobku KRUS zwłaszcza w dziedzinach, w których Kasa realizuje zadania dla ogółu czynnych zawodowo rolników w ramach ich samofinansującego się ubezpieczenia. Należy też zachować liczne socjalne usługi, które są dobrze dostosowane do specyfiki polskiego rodzinnego rolnictwa, a także do poziomu wiedzy i świadomości samych rolników. System ubezpieczenia społecznego wyodrębniony w ramach KRUS można i trzeba zreformować, ale trzeba to zrobić mądrze.

___________________________

Co to jest KRUS?

Ubezpieczenie społeczne rolników uregulowane zostało ustawą z 20 grudnia 1990 r. Realizację zadań wynikających z ustawy powierzono odrębnej instytucji – Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, zobowiązując ją do prowadzenia zadań wyodrębnionych z systemu powszechnego, w tym m.in. obsługi rolników w sprawach dotyczących obejmowania ubezpieczeniem społecznym rolników i opłacania składek na to ubezpieczenie, przyznawania i wypłaty świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń: emerytalno-rentowego oraz wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego, prowadzenia działalności prewencyjnej na rzecz upowszechniania zasad bezpieczeństwa pracy w gospodarstwach rolnych oraz eliminowania zagrożeń w miejscu pracy i życia rolników, prowadzenia dobrowolnej, nieodpłatnej rehabilitacji leczniczej dla osób uprawnionych do świadczeń KRUS, zagrożonych niezdolnością do pracy bądź trwale lub okresowo całkowicie niezdolnych do pracy w gospodarstwie rolnym.
Od 1997 r. KRUS prowadzi odrębny dwuinstancyjny system orzecznictwa lekarskiego, w związku z ustalaniem prawa ubezpieczonych w KRUS do świadczeń zależnych od niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym lub medycznej oceny stanu zdrowia. Z dniem wejścia Polski do UE Kasa realizuje też zadania związane z koordynacją zabezpieczenia społecznego w krajach Unii Europejskiej.
Kasa realizuje wiele dodatkowych zadań zleconych przez państwo, m.in. wypłaca tzw. krajowe renty strukturalne, realizuje świadczenia kombatanckie dla inwalidów wojennych, obsługuje ubezpieczenie zdrowotne rolników, ich domowników, emerytów i rencistów, a także członków ich rodzin, pełniąc zarazem na rzecz NFZ funkcję płatnika składek na to ubezpieczenie.
W ubezpieczeniu społecznym rolników funkcjonują na odrębnych zasadach finansowych dwa rodzaje ubezpieczenia, na które rolnicy opłacają odrębne składki:
•ubezpieczenie emerytalno-rentowe, finansowane w przeważającej części z dotacji budżetowej, uzupełnionej dochodami ze składek emerytalno-rentowych od ubezpieczonych rolników; •ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie; realizację świadczeń z tego ubezpieczenia gwarantują jedynie składki od rolników, gromadzone w Funduszu Składkowym Ubezpieczenia Społecznego Rolników. Fundusz ten jest osobą prawną, funkcję zarządu pełni z urzędu prezes KRUS, pod nadzorem Rady Rolników.
Do podstawowych zadań KRUS wynikających z ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników należą:
•obsługa ubezpieczonych rolników w sprawach dotyczących obejmowania ubezpieczeniem społecznym rolników i opłacania składek na to ubezpieczenie;
•obsługa świadczeniobiorców Kasy (rolnych emerytów i rencistów), tj. przyznawanie i wypłata świadczeń emerytalno-rentowych oraz wypadkowych, chorobowych i macierzyńskich oraz świadczeń pozaubezpieczeniowych, wypłacanych w zbiegu ze świadczeniami z ubezpieczenia społecznego rolników;
•realizacja własnego, dwuinstancyjnego systemu orzecznictwa lekarskiego w postępowaniu dowodowym dla ustalenia prawa ubezpieczonych do świadczeń rentowych i odszkodowawczych, których przyznanie wymaga medycznej oceny stanu zdrowia lub oceny następstw wypadku w związku z pracą rolniczą. Orzeczenia wydają w pierwszej instancji lekarze rzeczoznawcy, w drugiej instancji komisje lekarskie Kasy;
•działalność prewencyjna na rzecz zapobiegania wypadkom przy pracy rolniczej i chorobom zawodowym, a w szczególności:
– upowszechnianie wiedzy o tych zagrożeniach i znajomości zasad bhp wśród dorosłych i dzieci,
– analiza przyczyn i okoliczności powstawania wypadków przy pracy rolniczej i chorób zawodowych,
– prowadzenie szkoleń w zakresie znajomości zagrożeń i zasad bezpiecznej pracy w gospodarstwie rolnym,
– podejmowanie starań o właściwą produkcję i dystrybucję bezpiecznych technicznych środków produkcji dla rolników, ubrań roboczych i ochronnych,
– prowadzenie nieodpłatnej, dobrowolnej rehabilitacji leczniczej dla osób uprawnionych do świadczeń w KRUS, zagrożonych całkowitą niezdolnością do pracy lub wykazujących okresowo całkowitą niezdolność do wykonywania pracy zawodowej w gospodarstwie rolnym. Rehabilitację tę prowadzą centra i ośrodki KRUS oraz sanatoria współpracujące z Kasą. W okresie wakacyjnym Kasa prowadzi także turnusy rehabilitacyjne dla dzieci rolników;
•wspieranie ubezpieczeń wzajemnych;
•realizacja innych zadań zleconych przez państwo, w tym m.in. obsługa na rzecz NFZ ubezpieczenia zdrowotnego części ludności rolniczej.