Narodowa książnica

Autor: Ewa Likowska | 2 marca, 2003

Największa czytelnia akademicka, ośrodek badawczy, wydawnictwo, miejsce spotkań i dyskusji

– Jesteśmy nowoczesną biblioteką narodową na europejskim poziomie. Mamy świetnie wyszkoloną kadrę – mówi z dumą Michał Jagiełło, dyrektor Biblioteki Narodowej. W Unii nie będziemy czuć się jak ubogi krewny. Mamy się czym pochwalić.
Biblioteki narodowe istnieją we wszystkich cywilizowanych krajach i są utrzymywane z centralnych budżetów państw (nawet amerykańska Biblioteka Kongresowa jest całkowicie finansowana z budżetu federalnego). To pokazuje, jak wielką wagę rządy przywiązują do skarbnic dorobku piśmienniczego.
Nasza książnica narodowa jest finansowana z budżetu centralnego w ok. 95%. Pieniądze daje minister finansów za pośrednictwem ministra kultury. Resztę, ok. 5-7%, stanowią własne dochody instytucji. Pochodzą ze sprzedaży wydawnictw książkowych i czasopism (także w formie elektronicznej), ze specjalistycznych usług reprograficznych, wypożyczania sal konferencyjnych oraz od darczyńców.
– Rocznie mamy ponad 220 tys. odwiedzających i ani grosza z tego tytułu. Nie prowadzimy imprez biletowanych jak muzea czy teatry. Nie sprzedajemy przecież biletów na wystawy ani spotkania naukowe. A musimy mieć pieniądze, żeby utrzymać tak dużą firmę – około 60 tys. metrów kwadratowych, prawie tysiąc pracowników, ponadto pałac przy placu Krasińskich, gdzie przechowujemy zbiory specjalne – mówi dyr. Michał Jagiełło.

Narodowa centrala

Choć głównym zadaniem BN jest gromadzenie dorobku piśmiennictwa, pełni ona mnóstwo innych funkcji. Jest także czymś w rodzaju narodowej centrali bibliotecznej, która kataloguje każdy wydany w Polsce tytuł. Spełnia rolę centrum informacyjnego (nauki o książce, bibliotekarstwa, archiwistyki) oraz instytucji naukowej – prowadzi badania w zakresie bibliotekoznawstwa, bibliografii, historii książki i bibliotek, czytelnictwa, informacji naukowej oraz nauk pokrewnych.
BN jest także wydawnictwem. Opracowuje i wydaje bibliografie (narodową bieżącą i retrospektywną, poloników zagranicznych), i to bezpłatnie; tak bowiem nakazuje ustawa o bibliotekach. W BN powstają najważniejsze dla środowisk bibliotekarskich periodyki: „Biuletyn Informacyjny Biblioteki Narodowej” (kwartalnik prezentujący działalność BN), „Komunikaty” (miesięcznik dokumentujący bieżącą działalność BN), „Rocznik Biblioteki Narodowej” (poświęcony zagadnieniom książki, bibliotek i czytelnictwa) oraz „Polish Libraries Today” (adresowany do odbiorców zagranicznych, wydawany w języku angielskim, dotyczy współczesnego bibliotekoznawstwa, prezentuje zbiory i siedziby bibliotek).
Michał Jagiełło pragnie, aby narodowa książnica była miejscem żywym, odwiedzanym, w którym ciągle coś się dzieje. Dlatego często są tam organizowane ekspozycje okolicznościowe i rocznicowe, wystawy, odczyty, a także konferencje naukowe. Szczególnym zainteresowaniem publiczności cieszą się cykliczne spotkania z pisarzami i wydawcami, organizowane pod hasłem Salon Pisarzy i Salon Wydawców.
BN to również największa w Polsce czytelnia odwiedzana przede wszystkim przez studentów i pracowników naukowych. Znajduje się w niej ponad 7 mln woluminów.

Skarby języka

Zbiory BN należą do najliczniejszych w kraju. Jest wśród nich wiele cennych zabytków kultury i języka. Ok. 160 tys. druków wydanych przed 1801 r., ok. 25 tys. rękopisów (w tym 6645 rękopisów muzycznych), ok. 161 tys. druków muzycznych, ok. 380 tys. rycin, fotografii i innych dokumentów ikonograficznych, ok. 79 tys. atlasów i map, ok. 1,7 mln dokumentów życia społecznego, ponad 2 mln książek i 708 tys. woluminów czasopism XIX- i XX-wiecznych.
Wartość unikatową mają kolekcje specjalne, zwłaszcza rękopisów i starych druków. Dumą BN są najdawniejsze przekazy rękopiśmienne w języku polskim: „Kazania świętokrzyskie” (poł. XIV w.), „Psałterz floriański” (koniec XIV w.) i „Rozmyślanie przemyskie” (XV w). Do najcenniejszych zabytków piśmiennictwa europejskiego, oprócz „Testamentum novum” (przełom VIII i IX w.), który jest najstarszym rękopisem w zbiorach książnicy, należą kunsztownie i bogato iluminowane kodeksy rękopiśmienne: zdobiony złotem na purpurze „Sakramentarz tyniecki” (ok. 1060-1070 r.), „Ewangeliarz Anastazji” w srebrnej, częściowo złoconej oprawie (XII w.), „Psałterz wilanowski” (ok. poł. XIII w.), XIV-wieczne „Roman de la Rose”, „Calendarium Parisiense” i „Revelationes sanctae Birgittae”, „Legenda aurea (ok. 1480 r.) oraz „Cosmographia” – jeden z wcześniejszych odpisów (1467 r.) „Geografii” Ptolemeusza.

120 tysięcy dokumentów rocznie

Podstawą tworzenia kompletnego archiwum piśmiennictwa narodowego było przyznane Bibliotece Narodowej w roku 1927 prawo otrzymywania bezpłatnych egzemplarzy wszystkich publikacji, jakie wydawano na ówczesnym terytorium Polski. Na mocy ustawy o obowiązkowych egzemplarzach bibliotecznych (z 7 listopada 1996 r. ) nadal BN przekazywane są po dwa egzemplarze wszystkich publikacji wydawanych w Polsce: książek, czasopism, gazet, nut, atlasów, map oraz druków ulotnych dokumentujących życie społeczne, kulturalne i polityczne kraju, takich jak plakaty, afisze, katalogi firmowe, broszury czy ulotki. Biblioteka otrzymuje też wydawnictwa brajlowskie, nagrania dźwiękowe, a ostatnio także dokumenty audiowizualne i elektroniczne (o które najnowsza ustawa poszerzyła zakres egzemplarza obowiązkowego). Rocznie wpływa do BN ponad 120 tys. różnego typu aktualnie publikowanych dokumentów, z czego ok. 75% stanowią egzemplarze obowiązkowe. Pozostałą część nabywa, otrzymuje jako dary lub pozyskuje dzięki wymianie z innymi bibliotekami krajowymi i zagranicznymi. Dzięki zakupom zabytkowych dzieł narodowego piśmiennictwa, pojawiających się na rynku antykwarycznym, stopniowo są uzupełniane zasoby książek dawnych, niszczonych i dekompletowanych w wyniku wydarzeń historycznych.
W BN znajduje się największa w kraju, tworzona od 1950 r. kolekcja mikrofilmów, która liczy ponad 170 tys. jednostek. – Mikrofilmowanie, czyli zastosowanie techniki fotograficznej, jest dotychczas jedyną masową i sprawdzoną metodą zabezpieczania materiałów piśmienniczych, stosowaną w najlepszych bibliotekach na świecie. Tworzenie mikroform zbiorów bibliotecznych pozwala na ich zabezpieczenie na wypadek działań zbrojnych lub klęsk żywiołowych. Mikroformy chronią oryginał w przypadku częstego udostępniania oraz ułatwiają dostęp do materiałów bibliotecznych dzięki wypożyczeniom międzybibliotecznym oraz możliwości zakupu kopii lub odbitek kserograficznych. Dla bibliotek są szansą na uzupełnianie własnych zbiorów poprzez włączenie brakujących pozycji w postaci mikrofilmów lub mikrofisz – wyjaśnia Michał Jagiełło. Szczególną wartość ma zbiór ponad 2,5 tys. tytułów scalonych na mikrofilmach czasopism polskich, od XVII-wiecznych gazet ulotnych do XX-wiecznych dzienników.

Ośrodek badawczy

BN to także ośrodek badawczy. Prace naukowe są prowadzone w zakresie bibliotekarstwa, bibliografii, czytelnictwa oraz innych dziedzin wiedzy związanych z książką. W skład instytucji wchodzą m.in.: Dział Gromadzenia i Opracowywania Zbiorów Nowszych, Dział Informacji i Udostępniania Zbiorów, Dział Zbiorów Specjalnych, Instytut Bibliograficzny, Instytut Książki i Czytelnictwa, Dział Ochrony i Konserwacji Zbiorów Bibliotecznych oraz Dział Katalogów Centralnych i Dokumentów Elektronicznych.
Obecnie trwają prace nad blisko 100 tematami badawczymi i dokumentacyjnymi. Wyniki badań zawsze są dokumentowane i rozpowszechniane, a także omawiane na spotkaniach naukowych. W BN odbywają się bowiem regularnie otwarte zebrania naukowe, ponadto międzynarodowe, krajowe oraz środowiskowe konferencje naukowe.
– Jednym z podstawowych obowiązków badawczych BN jest tworzenie dokumentacji najcenniejszych zasobów własnych, a także centralna rejestracja zbiorów polskich bibliotek – mówi Michał Jagiełło. – Przedsięwzięciem równie ważnym jest kompletowanie dokumentacji zbiorów utraconych podczas wojny, zwłaszcza rękopisów, inkunabułów i XVI-wiecznych poloników. Opracowane już kartoteki to świadectwo strat poniesionych przez polską kulturę w wyniku działań wojennych, a także cenny materiał do badań historycznych. Podobnym celom służy ustalanie proweniencji zbiorów BN, a zwłaszcza księgozbiorów historycznych.
Trwają prace dotyczące metodologii opracowania rzeczowego zbiorów. Dla potrzeb bieżącej bibliografii narodowej oraz na użytek bibliotek publicznych przygotowywane są skrócone wydania Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej.
W latach 90. działalność w zakresie bibliografii i normalizacji podporządkowana była w znacznym stopniu pracom nad wdrożeniem w BN zintegrowanego systemu bibliotecznego INNOPAC. To był wymóg nowych czasów, podobnie jak stworzenie elektronicznych serwisów bibliograficznych i bibliotecznych w polskich bibliotekach. Dzisiaj bez serwisów elektronicznych nie byłaby możliwa łączność z zagranicznymi bibliotekami.

Kłopoty ze starzeniem

Obecnie poważnym problemem BN, podobnie jak innych bibliotek na świecie, jest gwałtowny proces starzenia się nowszych dokumentów (z XIX i XX w.). Wiąże się to z technologią produkcji papieru stosowaną od lat 30. ubiegłego wieku. Dlatego bardzo ważne i kosztowne są prace związane z konserwacją zbiorów – zarówno najstarszych, jak i współczesnych – oraz profilaktyką. Dzięki nowoczesnym rozwiązaniom technicznym w magazynach na bieżąco kontroluje się temperaturę i wilgotność powietrza, a także jego czystość mikrobiologiczną. W ostatnich latach, dzięki klimatyzowanym pomieszczeniom magazynowym nowego gmachu, znacznie poprawiły się warunki przechowywania zbiorów w Bibliotece Narodowej. – Zabiegi związane z uzupełnianiem, konserwowaniem i dokumentowaniem bibliotecznych zasobów narodowych pozwolą być może zachować dorobek umysłowy pokoleń Polaków jeśli nie w całości, co nie jest już możliwe, to przynajmniej w jego znacznej, reprezentatywnej części – mówi dyr. Jagiełło. – To nasz obowiązek wobec przyszłych pokoleń.

Tradycje polskiej Biblioteki Narodowej sięgają początków XVIII w. i wiążą się z nazwiskiem Andrzeja Stanisława i Józefa Andrzeja Załuskich, twórców pierwszej w Polsce dużej biblioteki publicznej i zarazem narodowej, która – pod nazwą Biblioteki Rzeczypospolitej Załuskich – przeszła po śmierci fundatorów pod opiekę państwa. Tragiczne losy jej księgozbioru – od wywiezienia zbiorów do Petersburga, po klęsce insurekcji kościuszkowskiej i utracie niepodległości, aż do unicestwienia najcenniejszej części odzyskanych zbiorów w październiku 1944 r. – stały się jednym z symboli strat kultury polskiej, na zawsze związanym z ideą Biblioteki Narodowej.

Wizja narodowej książnicy urzeczywistniła się dopiero w wolnej Polsce, kiedy rozporządzeniem prezydenta Rzeczypospolitej, Ignacego Mościckiego, z dnia 24 lutego 1928 r. ustanowiona została w Warszawie Biblioteka Narodowa (dla publiczności otwarta w 1930 r.). Kolejne akty prawne, które regulowały działalność bibliotek w przedwojennej i powojennej Polsce, w tym ustawa o bibliotekach z 7 czerwca 1997 r., określiły miejsce narodowej książnicy w systemie bibliotecznym kraju. Obecnie Biblioteka Narodowa jest jedną z najważniejszych instytucji kultury narodowej.