Nieznane notatki Eugeniusza Szyra

Nieznane notatki Eugeniusza Szyra

Ile ZSRR powinien zapłacić za stacjonowanie swoich wojsk w Polsce?

W minionym okresie w stosunkach między Polską Ludowa a ZSRR, obok szerokiej i przyjaznej współpracy i pomocy, jakiej Związek Radziecki udzielał Polsce, wystąpiły również bolesne fakty braku pełnej równości przy ustalaniu niektórych zasad umownych i narzucania warunków krzywdzących dla Polski.

W obecnym okresie niezbędne jest, naszym zdaniem, rozpatrzenie spraw spornych i ich regulowanie nowymi umowami i porozumieniami. Osiągnięcie jasności w tych zagadnieniach umożliwi nadanie pełnej jawności stosunkom gospodarczym polsko-radzieckim i ułatwi w poważnym stopniu zwalczanie nastrojów antyradzieckich, które przynoszą nam duże szkody polityczne.

Jednocześnie pozytywne uregulowanie tych spraw stanowić będzie ogromną pomoc ekonomiczną dla Polski Ludowej i w poważnym stopniu zapewni realizację programu podniesienia stopy życiowej mas pracujących.

Widzimy konieczność omówienia i uregulowania następujących zagadnień:

1) Uzyskanie ekwiwalentu za dostawy ok. 50 milionów ton węgla po cenie nie pokrywającej nawet kosztu transportu.

Analiza dokumentów prawnych i uzasadnienia ekonomicznego, stanowiącego w swoim czasie motywację dla jednostronnych świadczeń ze strony Polski Ludowej wykazuje, że zobowiązanie Polski do prawie bezpłatnego dostarczania Związkowi Radzieckiemu węgla wartości setek milionów dolarów – było niesłuszne, prawnie nieuzasadnione i przyniosło duże straty rozwojowi polskiej gospodarki narodowej.

Uregulowanie tej sprawy stanowi, wśród innych spornych problemów – główny problem ekonomiczny i polityczny.

2). W związku z dostawami węgla po cenie ulgowej wyłania się również konieczność ostatecznego i formalnego rozliczenia udziału PRL w dostawach reparacyjnych z NRD.

Analiza dokumentów, zwłaszcza protokołów Komisji Mieszanej, wykazuje, że dostawy zostały zakończone i rozliczone bez dwustronnego rozpatrzenia prawidłowości rozliczeń. W szczególności, mimo wielokrotnych nalegań, polska strona nie otrzymała należnego jej na podstawie umowy z dnia 16 sierpnia 1945 r. udziału w dostawach reparacyjnych z b. Radzieckiej strefy okupacyjnej w Niemczech w formie zdemontowanych maszyn i urządzeń.

3). Załatwienie udziału ZSRR w pokryciu wydatków na roboty strategicznego charakteru.

W toku minionego okresu, w latach 1961-1956 były w Polsce na zlecenie Sztabu Generalnego Armii ZSRR wykonywane roboty charakteru strategicznego, nie związane z wewnętrznymi potrzebami gospodarki narodowej Polski. Wszystkie te roboty, wartości ponad 5,5 miliona złotych, były pokrywane wyłącznie przez stronę polską. Niezbędne jest, naszym zdaniem, ustalenie udziału ZSRR w rozliczeniu i pokryciu dotychczasowych kosztów tych robót oraz ustalenie nowych zasad międzynarodowych porozumień dla tego rodzaju przedsięwzięć, podejmowanych w interesie całego obozu socjalistycznego.

4). Rewizja kredytowej umowy o dostawach sprzętu wojskowego i uzbrojenia z marca 1947 r.

Konieczność takiej rewizji wynika:

Po pierwsze: z faktu wygórowanej, naszym zdaniem, wyceny dostarczonego sprzętu, który pochodził z magazynów demobilizacyjnych, a częściowo był już użytkowany.

Po drugie: z faktu niewłaściwej formy rozliczeń z dostarczonych przez rząd jednostkom Armii Radzieckiej w Polsce zaliczkowo pieniędzy w złotych i uzyskiwanie przez „Wojentorg” na terytorium Polski dość znacznych dochodów handlowych w złotych, które nie wpływały, zgodnie z obowiązującymi w Polsce przepisami finansowymi – do budżetu państwa. Gdyby nie te okoliczności – umowa byłaby już spłacona. Dlatego należy, naszym zdaniem, z datą 1 stycznia 1956 r. umorzyć pozostającą jeszcze di spłacenia należność oraz rozliczyć okres poprzedni w świetle wymienionych zasadniczych zastrzeżeń co do charakteru i wyceny dostaw.

5). Pretensje finansowe z tytułu opłat za tranzyt niemiecko-radziecki, * przewozy wewnątrz Polski, z Polski do ZSRR i NRD, i odwrotnie.

Uważamy za konieczne * uregulowanie pretensji finansowych, jakie wynikają z rozliczenia od 1945 r. do lipca 1954 r. za radzieckie tranzytowe przewozy kolejowe między granicą NRD i ZSRR wg niezwykle niskich opłat taryfowych w porównaniu z prawidłowymi opłatami, jakie zostały wprowadzone dopiero od połowy 1954 r. i podniosły znacznie wpływy polskich kolei żelaznych.

W okresie 1946-1954 prawie wszystkie przewozy handlowe między NRD i ZSRR były rozliczane jako przewozy charakteru wojskowego, nawet wbrew kolejowemu porozumieniu z 1945 r., które mimo swojego czysto wojennego charakteru, odróżniało przewozy handlowe od przewozów wojskowych. Należy także podkreślić, że w 1946 r. wszystkie tranzytowe przewozy kolejowe między b. Radziecką strefą okupacyjną i ZSRR, * a także wewnątrz Polski *, były faktycznie dokonywane bezpłatnie.

Na podstawie wstępnej analizy, jeszcze w pełni niekompletnej dokumentacji, możemy określić wysokość pretensji polskich kolei za okres 1945-1954 na co najmniej 600 milionów rubli kliryngowych.

6). Różne roszczenia finansowe z tytułu nierównoprawnych umów i z innych tytułów.

W 1951 r. i 1953 r. rząd polski był zmuszony do akceptacji ściśle tajnych umów, naruszających ustalony oficjalnie przez państwo polskie kurs polskiej waluty. Proponujemy anulowanie tych umów i zwrot dopłat, jakie na ich podstawie były dokonane przez Narodowy Bank Polski na rzecz Gosbanku ZSRR.

*Sprawa ta ma nie tyle finansowe znaczenie, chodzi bowiem o nieduże kwoty, lecz [ma] przede wszystkim polityczne znaczenie. *

[1-] Uważamy także, że należy rozpatrzyć straty poniesione przez stronę polską z powodu nadmiernych opłat w rublach kliryngowych za świadczenia niehandlowe strony radzieckiej. Opłaty za utrzymanie i kształcenie studentów, za pomoc techniczną, za specjalistów radzieckich w Polsce itp. Były określane na podstawie przeliczeń cen i opłat ustalanych w ZSRR w rublach obiegu wewnętrznego na ruble kliryngowe w relacji 1:1. [-1]

Symbolem * oznaczono tekst dopisany ręcznie.

Symbolem [1-] [-1] oznaczono fragment tekstu skreślony.

 

Notatki w związku z rozmowami na tematy wojskowe w Moskwie, listopad 1956 r.

Sprawy Układu Warszawskiego.

W zasadzie uznano, że nasze projekty dotyczące spraw większej kolegialności, lepszego uwzględnienia atrybutów suwerenności każdego z państw, nowej organizacji współpracy sztabów, czy też lepszego określenia kompetencji i funkcjonowania poszczególnych organów zwłaszcza Centralnej Instytucji Politycznej, mogą być rozpatrzone w duchu przedłożonych przez nas wniosków. (…)

 

W sprawie dalszego rozwoju produkcji zbrojeniowej.

Strona radziecka nie zgłasza zastrzeżeń do tezy o niecelowości dalszego poważnego rozwoju przemysłu zbrojeniowego w Polsce – ze względu na położenie strategicznego kraju.

 

Sprawy sporne związane z umowami i porozumieniami wojskowymi.

1) Należy uznać, że niezbędne jest zatrzymanie dalszych spłat na poczet umowy z marca 1947 r. na dostawy kredytowe uzbrojenia i sprzętu wojskowego i umorzenie przypadających jeszcze należności oraz częściowej refundacji już dokonanych wpłat.

2) oprzeć rozliczenia z wszystkimi stacjonującymi na terenie Polski jednostkami Armii Radzieckiej na następujących zasadach:

  1. a) potrzebne dostawy towarowe dla Jednostek Armii Radzieckiej rozliczać jedynie w kliryngu polsko-radzieckim po cenach światowych (bez prawa zakupy przez JAR towarów za złote),
  2. b) potrzebne kwoty w złotych na wypłatę żołdu i inne drobne wydatki i usługi włączyć do umowy o płatnościach niehandlowych,
  3. c) konsumy radzieckie JAR winny podlegać przepisom finansowym obowiązującym w Polsce.

 

Pozostałe nieuregulowane sprawy finansowe związane ze stacjonowaniem jednostek Armii Radzieckiej w Polsce.

  1. a) wymaga uregulowania problem gospodarstw i zakładów przemysłowych pozostających w gestii jednostek Armii Radzieckiej, ich przekazania lub opłaty czynszu i podatków państwowych, związanych z ich eksploatacją.
  2. b) nie jest również uregulowany problem czynszów z budynków mieszkalnych i publicznych, zajmowanych przez jednostki oraz żołnierzy i oficerów. Rząd polski co roku łoży kwoty na budowę i kapitalny remont mieszkań dla oficerów Armii Radzieckiej. Nakłady te nie znajdują nawet minimalnego odpowiednika w czynszach na użytkowanie mieszkań,
  3. c) należności z tytułu eksploatacji środków łączności.

Od 1945 r. oddziały Armii Radzieckiej w Polsce eksploatują bezpłatnie urządzenia telekomunikacyjne będące własnością resortu łączności. Odnosi się to zwłaszcza do węzła legnickiego, który jest w dodatku przez jednostki Armii Radzieckiej wykorzystywany w 40%. Dla zabezpieczenia obsługi tego rejonu resort łączności dokonał inwestycji na ok. 24 milionów zł. Jednostki Armii Radzieckiej eksploatują również bezpłatnie linie napowietrzne, będące własnością resortu oraz ponad 300 łączy telekomunikacyjnych w różnych rejonach kraju. Nie ma żadnego dokumentu uprawniającego do nieodpłatnego korzystania z tych środków. Straty poniesione z tego tytułu wynoszą za okres od 1945 r. do obecnego ok. 100 milionów zł, nie licząc strat [poniesionych] wskutek niepełnego wykorzystania węzła telekomunikacyjnego w Legnicy. W dniu 10 VII wysłano w tej sprawie notę do rządu radzieckiego – pozostaje ona jednakże bez odpowiedzi.

Niezbędne jest szybkie uregulowanie wszystkich należności z tego tytułu od 1945 r. po dzień dzisiejszy.

  1. d) pozostają nieuregulowane liczne sprawy, związane ze stratami poniesionymi przez obywateli polskich wskutek wypadków lub innych zajść spowodowanych przez żołnierzy i oficerów radzieckich jednostek.

Rząd polski zaproponował ostatnio regulowanie tych należności przez odpowiednie polskie jednostki budżetowe, z tym, że dowództwo Armii Radzieckiej zapewni z kolei zwrot tych sum. Jednakże nie osiągnięto porozumienia w tej sprawie. Wymaga to rychłego uporządkowania wszystkich zaległych pretensji i ustalenia odpowiedniego trybu na przyszłość.

  1. e) uporządkowania i uregulowania wymagają sprawy odszkodowań za wywłaszczenie mienia niezbędnego dla budowy lotnisk i innych potrzeb JAR. Wypłaty z tego tytułu dokonuje rząd polski, nie jest natomiast uregulowana sprawa udziału JAR w tych wydatkach. Podobnie nie są ostatecznie uregulowane sprawy strat spowodowanych ruchami wojsk w okresie ćwiczeń i manewrów. W tej chwili wpływają liczne reklamacje chłopów, związane z ruchami zwłaszcza wojsk pancernych w drugiej połowie października.
  2. f) wymaga uregulowania sprawa rozliczenia z JAR za wydatki poniesione przez stronę polską w związku z budową lotnisk w Kluczowie, Oławie i Żeganiu. Koszty poniesione przez rząd polski na ten cel wynoszą ok. 40 milionów zł.
  3. g) wymaga uregulowania sprawa opłat za kolejowe przewozy wewnętrzne JAR, które dotąd są opłacane tylko w części kosztu własnego przewozów kolejowych.

 

15 stycznia 2000 roku zmarł Eugeniusz Szyr, jeden z najbardziej prominentnych działaczy politycznych i gospodarczych powojennej Polski. Karierę polityczną rozpoczął już w okresie międzywojennym, działając aktywnie w Klubie Myśli Socjalistycznej „Życie”. Od 1934 r. był członkiem Komunistycznej Partii Polski. W związku ze swoją działalnością znalazł się na liście osób przeznaczonych do umieszczenia w obozie koncentracyjnej w Berezie Kartuskiej. Zagrożony aresztowaniem ucieka do Wolnego Miasta Gdańsk, a stamtąd do Francji. W 1936 r. wstępuje do Francuskiej Partii Komunistycznej. Rok później przyjeżdża do Hiszpanii i walczy z reżimem Franco. Kolejno awansuje na kaprala, szefa kompanii i komisarza batalionu. W styczniu 1939 r. został komisarzem wszystkich obozów demobilizacyjnych brygad międzynarodowych w Katalonii. Po wojnie został internowany we Francji i Algierii, skąd w 1943 r. trafił do Związku Radzieckiego. Od 1944 r. był członkiem Związku Patriotów Polskich i żołnierzem Wojska Polskiego. Od 1944 r. był członkiem PPR, a później PZPR. Do 1968 r. członek Biura Politycznego KC PZPR, usunięty z tej funkcji w trakcie marcowej nagonki na osoby pochodzenia żydowskiego. W jednej z relacji Eugeniusz Szyr tak wspominał tamte tragiczne wydarzenia: „Nagle syjonizm urósł do kolosalnego problemu w Polsce, ogromnego niebezpieczeństwa, przy całej śmieszności tego problemu. Więc „syjonistyczą” stawał się każdy, kogo podejrzewano o pochodzenie żydowskie. Ludzie jeździli w teren, wyszukiwali akty chrztu. Często i to nie wystarczało, żądano jeszcze dalszych dokumentów. Wzorując się na hitlerowskich ustawach norymberskich, badano czystość rasową dziadków. Partia wówczas nabrała endeckiego charakteru”.

Od 1945 r. Szyr pracował w ministerstwach i instytucjach zajmujących się problematyką gospodarczą. Między innymi był przewodniczącym Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego, ministrem budownictwa i sekretarzem Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów, w latach 1959-1972 był wicepremierem. W latach 1956-1957 brał udział w słynnych moskiewskich rozmowach rządu polskiego z Rosjanami. Od 1981 był na emeryturze. W latach 90. uzyskał, jako uczestnik wojny w obronie Republiki, honorowe obywatelstwo Hiszpanii. Zmarł w wieku 85 lat.

Poniżej publikujemy przygotowany na polecenie Władysława Gomułki fragment projektu listu do Nikity Chruszczowa i notatki do toczonych w latach 1956-1957 rozmów polsko-radzieckich. Wszystkie materiały pochodzą ze zbiorów Archiwum Dokumentacji Historycznej PRL.

 

Wydanie: 04/2000, 2000

Kategorie: Historia

Napisz komentarz

Odpowiedz na treść artykułu lub innych komentarzy