Odsiecz Hallera

Odsiecz Hallera

Walki o Lwów i konflikt polsko-ukraiński w latach 1918-1921

W świadomości przeciętnego Polaka walka o wschodnie granice odradzającego się państwa polskiego w latach 1918-1921 toczyła się głównie z Rosją. Tymczasem zaczęła się ona starciem z ludnością ukraińską, która jesienią 1918 r. także podjęła walkę o utworzenie własnego państwa.
Świadomość narodowa Ukraińców kształtowała się od połowy XIX w. Nie dysponowali oni jednak własnymi tradycjami państwowymi ani większą grupą inteligencji. Inteligencję ukraińską tworzyli głównie nauczyciele i księża obrządku greckokatolickiego. W czasie I wojny światowej u boku Austro-Węgier powstał ruch zmierzający do utworzenia Ukraińskiego Kraju Koronnego w ramach Austro-Węgier. Patronował mu arcyksiążę Wilhelm Habsburg zwany Wasylem Wyszywanym. U boku armii austriackiej utworzono Legion Ukraiński zwany Strzelcami Siczowymi.
W 1916 r. utworzono Parlamentarną Reprezentację Ukraińską z posłem Julianem Romańczukiem na czele. Opracowano plan utworzenia państwa ukraińskiego obejmującego Małopolskę Wschodnią, Ruś Zakarpacką i Bukowinę. Politycy ukraińscy Austro-Węgier zaktywizowali swą dzia-łalność pod wpływem uchwał konferencji pokojowej w Brześciu w lutym 1918 r., kiedy państwa centralne uznały dążenia Ukraińców naddnieprzańskich (w Rosji) do utworzenia własnego państwa. Utworzona w 1917 r. Centralna Rada Ukraińska (Kijów) została uznana przez Niemcy i Austro-Węgry. Przeciw tym nastrojom i dążeniom wystąpili bolszewicy, którzy przystąpili do tworzenia Ukraińskiej Republiki Rad (Charków).
W końcu 1918 r. zarysowały się

trzy koncepcje budowy państwa ukraińskiego.

Najbardziej rozbudzone ambicje występowały w Małopolsce Wschodniej (Galicji Wschodniej). Korzystając ze wsparcia części przywódców rozpadającej się monarchii Habsburgów, 31.10.1918 r. przywódcy ruchu ukraińskiego w Galicji proklamowali powstanie zbrojne i przejęcie władzy na obszarze od Zbrucza do Sanu. Władze powstańcze utworzyły samodzielne państwo pod nazwą Zachodnioukraińska Republika Ludowa (ZURL). 13 listopada uchwalono tymczasową konstytucję. Na czele państwa stanął 76-letni Julian Romańczuk, a na czele Tymczasowego Sekretariatu (rządu), w którego skład wchodziło 18 sekretarzy-ministrów, stanął socjaldemokrata Kostia Lewyckij. Stolicą państwa miał być Lwów. Zakładano, że ZURL obejmuje Małopolskę Wschodnią, Bukowinę i Ruś Zakarpacką. Przystąpiono do tworzenia własnej armii. Stanowisko sekretarza obrony objął major Dymitr Wytrowskyj, a wodza naczelnego płk G. Kozak, po nim zaś płk G. Stefanow.
Patrioci ukraińscy napotykali opór ze strony ludności rosyjskiej, polskiej, czeskiej i rumuńskiej. Przywódcy organizacji polskich we Lwowie zostali zaskoczeni i 1.11.1918 r. podjęli działania zmierzające do usunięcia władz ukraińskich i przejęcia kontroli nad całą Małopolską Wschodnią. Nie dysponowali jednak siłami niezbędnymi do tego i wezwali Polaków z innych regionów na pomoc. Najszybciej z pomocą przyszli Polacy z Małopolski Zachodniej (Kraków). Zanim pomoc ta nadeszła, we Lwowie i w innych miastach toczyły się ostre walki. W terenie dominowali Ukraińcy.
Na 5,4 mln mieszkańców Małopolski Wschodniej Ukraińcy stanowili około 3,2 mln (59%), Polacy 1,5 mln (28%), Żydzi 700 tys. (12,5%) osób. Natomiast w stolicy regionu, we Lwowie, na 220 tys. mieszkańców Polacy stanowili 51%, Żydzi 35%, a Ukraińcy około 12%. W walkach we Lwowie, które w Polsce nazwano później obroną Lwowa, brali udział głównie ludzie młodzi: uczniowie gimnazjalni, studenci i młode kobiety. Powstała legenda orląt lwowskich. 22.11.1918 r. do Lwowa wkroczyły idące z odsieczą oddziały polskie z Krakowa. Władze i wojska ukraińskie musiały opuścić miasto. Do tego czasu poległo około 300 polskich obrońców miasta. Na blisko 6 tys. zweryfikowanych obrońców polskości Lwowa 67,4% stanowili ludzie do 25. roku życia. Znaczny odsetek stanowiła

młodzież w wieku 12-17 lat.

Było wiele kobiet. W dniu wkroczenia odsieczy do miasta wybuchły nastroje pogromowe. Żydzi utworzyli własną milicję liczącą prawie 200 ludzi. Część jej wzięła udział w walkach po stronie opuszczających miasto Ukraińców. W toku zamieszek wzywano do odwetu: zginęło około 50 osób, a rany odniosło kilkaset. Splądrowano synagogę i wiele domów prywatnych. Pogrom odbił się echem w świecie, ponieważ nagłośniła go prasa niemiecka i żydowska.
Armia Ukraińska otoczyła Lwów i przez wiele tygodni miasto znajdowało się w stanie oblężenia. Do Galicji ciągnęły rzesze ochotników i utworzone naprędce oddziały wojskowe z innych regionów kraju. Pomocy szukali też przywódcy strony przeciwnej.
22 stycznia 1919 r. w Kijowie zorganizowano uroczystości formalnego zjednoczenia ZURL z działającą na terenie Ukrainy Naddnieprzańskiej Ukraińską Republiką Ludową (URL). Na czele państwa stał Dyrektoriat z Semenem Petlurą na czele. ZURL przekształciła się w zachodni obwód URL. Godłem republiki został trójząb, za barwy narodowe uznano kolory żółty i niebieski. Armia ukraińska liczyła około 80 tys. ludzi. Szkolili ich i dowodzili nimi oficerowie niemieccy. Była to jednak armia chłopska. Oddziały te chętnie walczyły w obronie własnych sadyb, natomiast niechętnie podejmowały walki na dalszych obszarach i trudno było je zdyscyplinować.
Współpraca ZURL z URL nie układała się dobrze. Stopniowo zerwano zależność i działano samodzielnie, szukając wsparcia na Zachodzie, we Francji i Wielkiej Brytanii. Anglicy nie chcieli dopuścić do włączenia tego obszaru w skład Polski i udzielali Ukraińcom galicyjskim znacznego wsparcia politycznego. Do Polski i Galicji wysłano różne komisje i misje, które badały sytuację na miejscu, wspierając ruch ukraiński. Bezpośrednie walki przeplatano rokowaniami.
Na Ukrainie Naddnieprzańskiej Ukrainę zwalczały wojska rosyjskie gen. A. Denikina, a w Galicji oddziały polskie. Na początku marca do Galicji przybyła kompania ochotnicza z Poznania, który po wprowadzeniu 16.02.1919 r. zawieszenia broni czuł się już bardziej bezpieczny. 8 marca premier I.J. Paderewski wybłagał, by Armia Wielkopolska wysłała do Małopolski większe siły. Na mocy specjalnego porozumienia w następnych dniach pod Lwów skierowano grupę operacyjną płk. Daniela Konarzewskiego. Liczyła ok. 3 tys. ludzi i przystąpiła do odblokowania kontrolowanej przez Ukraińców linii kolejowej Przemyśl-Lwów. W kwietniu 1919 r. do Polski przybyły dywizje polskiej armii z Francji (armia Hallera).
Część ich skierowano również do Małopolski Wschodniej, gdzie funkcjonowało Dowództwo Wschód z gen. W. Iwaszkiewiczem na czele. Przygotowano ofensywę pod dowództwem gen. J. Hallera. Ruszyła ona 15 maja. Brało w niej udział 50 tys. żołnierzy wyposażonych w 200 dział. Oddziały ukraińskie szybko wyparto, zajęto Halicz i Stanisławów i nawiązano kontakt z armią rumuńską. Stworzono front na linii Złota Lipa-Brzeżany-Jeziorna-Radziwiłłów.
Przywódcy ukraińscy odwołali się do konferencji pokojowej w Paryżu, gdzie znaleźli zrozumienie i poparcie polityków brytyjskich. 27 maja pod presją Rady Najwyższej Konferencji Piłsudski musiał wstrzymać dalszą ofensywę. Obawiał się, że działania wbrew stanowisku zwycięskich mocarstw mogą odbić się niekorzystnie na losach polskiej granicy z Niemcami. Skorzystali z tego przywódcy strony ukraińskiej. Na początku czerwca 1919 r. dokonali oni reorganizacji rządu (Sekretariat) oraz armii i podjęli kontrofensywę. Na czele rządu stanął Jewhen Petrusewycz, a armii gen. Aleksander Grekow.
Kontrofensywa ukraińska ruszyła 8 czerwca i spowodowała odrzucenie wojsk polskich daleko na zachód. Strona polska poniosła znaczne straty osobowe i materialne. NDWP z Piłsudskim na czele przygotowało jednak nową ofensywę polską w porozumieniu i za zgodą Rady Najwyższej Konferencji Pokojowej w Paryżu. Ruszyła ona w dniu podpisania traktatu pokojowego z Niemcami, 28 czerwca. Skoncentrowano znaczne siły i generalnie rozbito przeciwnika. 17 lipca wojska polskie dotarły do rzeki Zbrucz. ZURL przestała faktycznie istnieć.
Petlura również utracił możliwość działania na Ukrainie i

podjął rozmowy z Piłsudskim

w celu wspólnego uderzenia na Ukrainę Radziecką. W toku tajnych rokowań polsko-ukraińskich doszło do kompromisu. Piłsudski zobowiązał się pomóc Petlurze w wojnie z bolszewikami i Rosjanami, natomiast Petlura wyraził zgodę na przejęcie przez Polskę Małopolski Wschodniej. Umowa miała tajny charakter nie tylko wobec polskiej opinii publicznej, ale również Ukraińców z Galicji i Rady Najwyższej Konferencji Pokojowej, która przystępowała właśnie do ustalenia tekstu traktatu pokojowego z Austrią. W toku prac nad traktatem uznano, że Galicja Wschodnia zachowa autonomię. Zapowiadano, że Polska uzyska tylko prawo do administrowania tym krajem na okres 25 lat.
Jesienią 1919 r. sprawa Galicji Wschodniej spowodowała znaczne perturbacje polityczne w Polsce i doprowadziła do usunięcia I.J. Paderewskiego z rządu. Jednocześnie przywódca Narodowej Demokracji, R. Dmowski, zakończył swoją misję w Paryżu i utracił wpływ na kształtowanie polskiej polityki wschodniej. Pełna władza przeszła w ręce Piłsudskiego, który działał przy pomocy oddanych mu ludzi. Postanowił on oderwać Ukrainę od Rosji, by ostatecznie osłabić ją i odepchnąć od centrum Europy. Piłsudski podjął gigantyczny plan całkowitego przekształcenia Europy Środkowo-Wschodniej poprzez utworzenie związanego z Polską bloku państw oderwanych od Rosji (zob. A. Czubiński „Walka Józefa Piłsudskiego o nowy kształt Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1918-1921”, wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2002). Ponieważ nie powiodły się plany powiązania z Polską Litwy, Łotwy, Finlandii i Białorusi, postanowił on uczynić to z Ukrainą.
25.04.1920 r. armie polsko-ukraińskie ruszyły na wschód, zmierzając do ostatecznego oderwania od Rosji i powiązania z Polską tzw. Ukrainy Naddnieprzańskiej. Ofensywa polsko-ukraińska stanowiła przejaw wielkiej improwizacji. Nie była przygotowana politycznie ani logistycznie. Zgodnie z przewidywaniami wielu przeciwników Piłsudskiego, zakończyła się fiaskiem. W czerwcu 1920 r. Armia Czerwona przystąpiła do kontrofensywy i w sierpniu dotarła pod Lwów i Warszawę, stawiając istnienie niepodległego państwa polskiego pod znakiem zapytania.
Ukraińcy galicyjscy znajdowali się w trudnej sytuacji. Część z nich buntowała się, wstępowała do partii komunistycznej i wspierała Armię Czerwoną, licząc na utworzenie Wielkiej Ukrainy u boku Rosji bolszewickiej. Kontrofensywa Armii Czerwonej w Polsce załamała się w połowie sierpnia 1920 r. Jednak Polska pod wpływem opozycji antypiłsudczykowskiej podjęła rokowania pokojowe, w wyniku których Galicja Wschodnia została włączona do państwa polskiego. Ukraińcy obu orientacji wojnę tę przegrali. Część z nich pozostała w Rosji (ZSRR), część w Polsce, a część w Czechosłowacji.
Wojny lat 1918-1920 spowodowały zaognienie narastającej od lat wrogości i nacjonalizmu. Rozsiewano kłamliwe lub wyolbrzymione wieści o rzekomych mordach dokonywanych przez Ukraińców na ludności polskiej, o krzywdzie polskiej, a nie ukraińskiej. Nastroje braku wzajemnego zaufania i wrogości pogłębił fakt niezrealizowania przez rządy polskie obietnic, jakie składano politykom ukraińskim w czasie rokowań pokojowych i bezpośrednio po zakończeniu wojny w sprawie oświaty, uczelni wyższych czy, generalnie biorąc, autonomii. W okresie międzywojennym kwestia ukraińska stanowiła jeden z najbardziej nabrzmiałych problemów politycznych. Polacy budowali panteon pamięci narodowej w postaci cmentarza Orląt we Lwowie, a Ukraińcy tworzyli organizacje konspiracyjne i bojówki zwalczające narzucony im system.

Autor jest historykiem, profesorem Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

 

Wydanie: 2002, 24/2002

Kategorie: Historia

Napisz komentarz

Odpowiedz na treść artykułu lub innych komentarzy