Sytuacja ekonomiczno-produkcyjna gospodarstw powstałych na majątku Zasobu WRSP
Agencja jest zainteresowana przebiegiem procesów produkcyjnych, a zwłaszcza ekonomicznych, jakie zachodzą w gospodarstwach, które są rezultatem przekształceń własnościowych lub zmian form zarządzania. O ile jednak informacje z gospodarstw nadzorowanych przez Agencję mogą być uzyskane w ramach sprawowanego nadzoru właścicielskiego, to źródłem danych o sytuacji gospodarstw wydzierżawionych lub sprzedanych mogą być prawie wyłącznie badania reprezentacyjne, prowadzone przez niezależne ośrodki naukowe. Takim ośrodkiem jest m.in. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej w Warszawie (IERiGŻ), który od wielu lat badał gospodarstwa państwowego sektora rolnego, a od 1994 r.
gromadzi i analizuje dane
o podmiotach
powstałych na bazie majątku tamtych gospodarstw. Tegoroczne badanie zostało zrealizowane na zlecenie Agencji po raz szósty.
W 1999 r. IERiGŻ przebadał: 15 gospodarstw administrowanych, 29 jednoosobowych spółek, 71 dzierżawionych i 30 zakupionych. Materiał zebrano drogą wywiadu. Dane szczegółowe o gospodarstwach i ich osiągnięciach produkcyjno-ekonomicznych pochodzą z zapisów księgowych lub ze sprawozdań sporządzanych dla potrzeb GUS.
Zaletą tych badań jest ciągłość analizy zachodzących zmian w wielkoobszarowych gospodarstwach, powstałych z majątku byłych ppgr w zakresie form własności, organizacji i zarządzania, czynników produkcji, intensywności gospodarowania, wielkości i struktury produkcji oraz sytuacji ekonomiczno-finansowej.
Wyniki badań przeprowadzonych w 1999 r. wskazują na następujące zjawiska i tendencje:
1. W badanych gospodarstwach kontynuowano zmiany dostosowawcze do wymagań rynku w zakresie efektywności gospodarowania. Wymagania te w ostatnim roku jeszcze bardziej wzrosły. Część gospodarstw, zwłaszcza mających słabsze gleby, nie jest już w stanie podołać wyzwaniom rynku, gdyż są zbyt wysokie do ich możliwości.
2. Utrzymywanie się dekoniunktury w rolnictwie bardzo skomplikowało proces dalszych zmian własnościowych, lecz go nie zatrzymało. W gospodarstwach administrowanych i w jednoosobowych spółkach proces ten uległ nawet przyśpieszeniu. W 1999 r. trzy gospodarstwa administrowane na 15 badanych w wyniku restrukturyzacji zmieniło formę własności: dwa zostały wydzierżawione, a jedno sprzedane. Spośród 29 jednoosobowych spółek osiem było w trakcie restrukturyzacji i
poszukiwania inwestorów
zewnętrznych.
W tym samym czasie zbiorowość gospodarstw zakupionych uległa powiększeniu o cztery jednostki.
3. Potrzebę dalszych zmian własnościowych dostrzega dziewięć administratorów, tj. 60% badanej zbiorowości (w 1998 r. zmianami było zainteresowanych 50% administratorów). Podobnie jak rok wcześniej jeden z nich chciałby gospodarstwo przekształcić w jednoosobową spółkę, siedmiu chciałoby je wydzierżawić, w większości jako spółki pracownicze z inwestorem zewnętrznym, zaś jeden widział potrzebę sprzedaży gospodarstwa inwestorowi zewnętrznemu. W ośmiu gospodarstwach administrowanych występowali inwestorzy zewnętrzni, zainteresowani udziałem w prywatyzacji.
4. W przypadku jednoosobowych spółek Agencji potrzebę zmiany formy w kierunku spółki “wieloosobowej” dostrzega nadal 62% prezesów zarządów i załóg (rok temu 76%). Najmniejsze zainteresowanie zmianami występuje wśród kierownictwa spółek komercyjnych, tj. spółek rentownych (22%). W dalszym ciągu załogi spółek preferują kierunki przekształceń z ich udziałem i przy
zaangażowaniu kapitału
inwestorów
zewnętrznych. Możliwość pozyskania takiego inwestora ma jedynie co druga badana spółka.
5. Generalnie utrzymuje się zainteresowanie dzierżawców zakupem użytkowanych gospodarstw. Jednakże z upływem czasu zainteresowanie to maleje. W 1999 r. chęć zakupu wyraziło 61% dzierżawców, podczas gdy rok wcześniej 72%. Termin zakupu jest również przekładany na lata późniejsze. Zakupem całości dzierżawionych gospodarstw zainteresowanych jest 46% dzierżawców, a pozostali nabyciem tylko części użytkowanej ziemi i budynków.
6. Wśród użytkowników gospodarstw, w tym dzierżawców, nadal utrzymuje się znaczna niepewność co do trwałości gospodarowania.
7. W 1999 r. zatrudnienie stałej siły roboczej uległo zmniejszeniu z 5,4 do 4,7 osoby na 100 ha użytków rolnych, tj. o 13%. Drugi rok z rzędu nie spowodowało to wzrostu ekonomicznej wydajności pracy. W przeliczeniu na jednego pełnozatrudnionego wydajność pracy mierzona wartością dodaną w cenach stałych, spadła z 23,8 tys. zł w 1998 r. do 21 tys. zł w 1999 r. tj. o 11,7%. Utrzymuje się nadal na wyższym poziomie niż w gospodarstwach indywidualnych. W najbliższej przyszłości należy spodziewać się dalszego spadku zatrudnienia.
8. Prawie 35% gospodarstw zmieniło obszar. Przeciętny obszar gospodarstwa uległ zmniejszeniu o 42 ha, tj. o 3,8%. W większości ziemię przekazywano do zagospodarowania rolnikom indywidualnym. Prawie 5% użytków rolnych było odłogowanych.
Ziemia nie użytkowana rolniczo
występuje również w gospodarstwach indywidualnych. Stan ten wynika głównie z braku opłacalności uprawy.
9. Trzeci rok z rzędu obserwuje się ograniczenia w inwestowaniu. Nakłady inwestycyjne przeciętnie zapewniały tylko reprodukcję prostą majątku trwałego, jedynie w gospodarstwach zakupionych przewyższały ten poziom. Z planów inwestycyjnych wynika, że podobna sytuacja wystąpi również w bieżącym roku. W gospodarstwach indywidualnych w 1999 r. wystąpiła nawet ujemna reprodukcja majątku trwałego.
10. W 1999 r. ograniczone nakłady inwestycyjne przeznaczano głównie na zakup maszyn. Udział wydatków na roboty budowlano-montażowe był niewielki i ukierunkowany raczej na adaptację i modernizację istniejących budynków. Przyczyny zastoju w budownictwie są te same co w ostatnich dwóch latach, a więc brak własnych środków finansowych i niska opłacalność produkcji zwierzęcej. W gospodarstwach administrowanych oraz dzierżawionych dodatkowym czynnikiem, ograniczającym zainteresowanie inwestowaniem jest ciągły brak perspektyw na wieloletnie gospodarowanie.
11. Mimo prowadzonych adaptacji część budynków jest nadal nie wykorzystana. Z planów wykorzystania pustostanów wynika, iż jedynie 25% z nich są w stanie zagospodarować użytkownicy gospodarstw, najwięcej zaś właściciele zakupionych gospodarstw, tj. co drugi pustostan. Stan techniczny 47% pustostanów oceniony jest jako zły, a więc wymagający kapitalnego remontu lub rozbiórki.
12. Podobnie jak w dwóch ostatnich latach nadal trwał proces ograniczania produkcji nierentownych zakładów przetwórczych lub ich likwidacji. Szczególnie dotyczyło to mniejszych zakładów przetwórczych, w tym również mieszalni pasz na własne potrzeby. Zakłady te
nie wytrzymywały konkurencji
na rynku.
13. W 1999 r. zaobserwowano postępujący wzrost znaczenia działu roślinnego, zwłaszcza gałęzi bardziej opłacalnych do 1998 r. tj. pszenicy, kukurydzy na ziarno, rzepaku i buraków. Wyraźny wzrost udziału rzepaku, kosztem zbóż paszowych, z punktu ekonomicznego był niekorzystny. Zboża, rzepak i buraki cukrowe w 1999 r. zajmowały 84,3% zasiewów. W stosunku do roku poprzedniego ich udział wzrósł o 2%.
14. W planach na 2000 r. nie zakładano większych zmian w zasiewach. Można spodziewać się jedynie niewielkiego spadku uprawy rzepaku i buraków cukrowych, a wzrostu zbóż, zwłaszcza kukurydzy na ziarno. Mimo radykalnych zmian w opłacalności produkcji roślinnej ukierunkowanie gospodarstw w tym dziale produkcji pozostanie praktycznie bez zmian. W gospodarstwach wielkoobszarowych pole manewru zostało więc ograniczone do pracooszczędnych i wysokozmechanizowanych kierunków produkcji roślinnej.
15. Kolejny rok badane gospodarstwa osiągnęły relatywnie wysokie plony podstawowych ziemiopłodów: zbóż 43,2 dt, w tym pszenicy 48,4 dt, ziemniaków – 188 dt, buraków cukrowych – 440 dt i rzepaku 23 dt. W stosunku do osiągniętych plonów w 1998 r. były one niższe, ale nadal znacznie wyższe od osiąganych w gospodarstwach indywidualnych. Uzyskany poziom plonów jest efektem racjonalnego stosowania wyższych dawek środków plonotwórczych.
16. W 1999 r. wyraźnie spadło zainteresowanie produkcją zwierzęcą. Znacznie więcej gospodarstw likwidowało, bądź ograniczało chów zwierząt, niż go wprowadzało, czy też zwiększało pogłowie. Wystąpiły dalsze przypadki całkowitej likwidacji produkcji zwierzęcej, lecz z mniejszym natężeniem niż w 1998 r. Drastyczne załamanie koniunktury w tym dziale produkcji nie stwarza przesłanek na rozwój produkcji zwierzęcej w najbliższej przyszłości. Można oczekiwać jedynie wzrostu produkcji mleka i żywca drobiowego.
17. W 1999 r. nastąpiło dalsze, znaczne pogorszenie wyników ekonomiczno-finnasowych we wszystkich formach własności. Gospodarstwa administrowane, jednoosobowe spółki hodowlane i gospodarstwa dzierżawione po raz drugi zamknęły rok stratą. Jedynie gospodarstwa zakupione i jednoosobowe spółki komercyjne nie utraciły zdolności generowania zysku. Wprowadzone w 1999 r. zmiany dostosowawcze do wymagań rynku, w tym znaczna redukcja zatrudnienia oraz dobre osiągnięcia produkcyjne nie znalazły zatem pozytywnego przełożenia na wyniki ekonomiczne. Bardzo wyraźne pogorszenie wyników ekonomicznych miało również miejsce w gospodarstwach indywidualnych tj. rodzinnych. Głównym powodem tego stanu był spadek opłacalności produkcji rolniczej tj. znaczne rozwarcie nożyc cen. Rozwarcie to było szczególnie niekorzystne dla wielkoobszarowych gospodarstw.
18. Sytuacja ekonomiczno-finansowa była wyraźnie zróżnicowana we wszystkich formach własności. Co ósme gospodarstwo
osiągnęło dobre wyniki
ekonomiczno-finansowe,
podczas gdy rok wcześniej co szóste. Były to na ogół gospodarstwa mniejsze obszarowo, w większości jednozakładowe, o bardzo dobrych glebach, nastawione praktycznie wyłącznie na produkcję roślinną.
19. Poziom średni sprawności gospodarowania tj. wskaźnik rentowności od 0 do +10%, osiągnęło 48,3% gospodarstw (rok wcześniej prawie 50%). Około 33% z nich miało wskaźnik rentowności w przedziale (od 0 do 2%), a 20% wskaźnik płynności poniżej 1%, a więc wskaźniki niskie. Grupa ta szczególnie wymaga intensywnego wsparcia preferencyjnym kredytem na zakup środków obrotowych, zwłaszcza w rejonach wystąpienia suszy. W 1999 roku gospodarstwa wielkoobszarowe takiego wsparcia nie otrzymały, gdyż kredytowanie pozostało na poziomie 1998 r., a więc znacznie niższym niż w latach wcześniejszych.
20. W 1999 r. prawie 40% gospodarstw (w 1998 r. 35,4%) wykazało straty, przy czym w ponad 25% straty znaczne, tj. o wskaźniku rentowności poniżej minus 10%. Gospodarstwa deficytowe charakteryzowały się największym, przeciętnym obszarem, słabszymi glebami i znacznym udziałem trwałych użytków zielonych. Wyróżniały się one wielostronnością produkcji, w tym dużym udziałem produkcji zwierzęcej oraz największym udziałem w zasiewach rzepaku. Osiągnęły znacznie niższe wydajności zwłaszcza w produkcji roślinnej. Najwięcej jednostek deficytowych było w grupie gospodarstw administrowanych – 53,3% i dzierżawionych – 46,5%, a najmniej w grupie jednoosobowych spółek – 34,4% oraz zakupionych – 20,0%.
21. Trudna sytuacja ekonomiczno-finansowa w gospodarstwach administrowanych i w jednoosobowych spółkach Agencji niewątpliwie wymusi potrzebę głębszej ich restrukturyzacji i zmiany formy własności w kierunku dzierżawy. Takie procesy w badanych gospodarstwach zachodziły już wcześniej, zwłaszcza w grupie gospodarstw administrowanych. Dalsze przekształcenia będą uwarunkowane pozyskaniem strategicznego inwestora zewnętrznego.
W okresie dekoniunktury
mogą być z tym problemy.
22. Perspektywę rozwoju gospodarstwom dzierżawionym, znajdującym się w trudnej sytuacji finansowej, może również zagwarantować dopływ kapitału od inwestorów zewnętrznych. Badania wykazują, iż nie wszyscy dzierżawcy takich inwestorów znajdują. Należy liczyć się z upadłością części z nich, a więc z potrzebą głębszej restrukturyzacji dzierżawionych gospodarstw oraz ponownym ich zagospodarowaniem. Wyniki badań 1999 r. wydają się również sugerować, iż gospodarstwa mniejsze obszarowo, częściej dzierżawione przez osoby fizyczne, mają w aktualnych warunkach gospodarczych większe możliwości wygenerowania zysku, a tym samym lepsze perspektywy rozwoju. Gospodarstwa większe obszarowo mają szansę powodzenia jedynie w sytuacji menedżerskiego zarządzania i znacznego dopływu kapitału na modernizację potencjału wytwórczego.
23. W grupie gospodarstw zakupionych należy również liczyć się z możliwością bankructw. Podobnie jak w latach wcześniejszych w 1999 r. wystąpiły przypadki gospodarstw, których właściciele ratowali się przed upadłością sprzedażą części majątku.
Odpowiedz na treść artykułu lub innych komentarzy