W poszukiwaniu Itaki

W poszukiwaniu Itaki

Gdzie znajdowała się legendarna ojczyzna Odyseusza?

Czy sławny Homer miał pojęcie o geografii? Naukowcy od wieków toczą na ten temat gorące spory. Emocje budzi zwłaszcza lokalizacja Itaki – ojczyzny przebiegłego Odyseusza.
Brytyjscy naukowcy prowadzą badania z wykorzystaniem najnowszej technologii satelitarnej, pragnąc dowieść, że homerowa Itaka nie jest tożsama ze współczesną wyspą o tej samej nazwie (Ithaki, Thiaki). Profesor języków klasycznych z Cambridge, James Diggle, już ogłosił sukces ekspedycji: „Jakieś 3200 lat po wydarzeniach, które opisuje „Odyseja”, starożytna Itaka została wreszcie odnaleziona – a odkrycie to zrewolucjonizuje nasze rozumienie starożytnego świata i początków zachodniej cywilizacji”.
Jak podaje przypisywana Homerowi „Iliada”, boski Odys panował nad Itaką, Zakynthos i Same, przy czym tę ostatnią wyspę należy identyfikować z obecną Kefalinią. Na wojnę trojańską popłynął niechętnie z 12 okrętami. Pod murami Ilionu był jednym z najdzielniejszych wojowników, zasłynął z męstwa, ale także przebiegłości i swych wybornych rad. To syn Laertesa uknuł podstęp z drewnianym koniem, dzięki któremu Achajowie zdobyli wreszcie Troję po dziesięcioletniej morderczej wojnie. Przez następne dziesięć lat Odys tułał się po morzach, przeżywał niebezpieczne przygody, usiłując wrócić do ojczyzny, do syna Telemacha i żony Penelopy. W końcu dotarł do domu za wsparciem bogini Ateny, sam jeden z całej drużyny, i urządził rzeź zuchwałych zalotników, dręczących bezlitośnie jego wierną małżonkę.
Itaka stała się symbolem utraconej i odzyskanej ojczyzny, ciepłego, bezpiecznego domu po długiej tułaczce. „Każdy z nas jest Odysem, co wraca do swej Itaki”, napisał Leopold Staff.
Do dziś wszakże nie jest pewne, gdzie znajdowała się wyspa boskiego Ulissesa. Sęk w tym, że homerowy opis w IX księdze Odysei niezbyt pasuje do współczesnej Itaki. Oto ojciec Telemacha mówi, że „z daleka widoczną Itakę”, otaczają „liczne i zaludnione wyspy, jedna przy drugiej, Dulichion i Same, i lesisty Dzakynthos. Itaka zaś leży na morzu ostatnia ku zachodowi, inne dalej w stronę jutrzenki i południa” (tłum. Jan Parandowski). Tymczasem współczesna Itaka położona jest najbardziej na wschód ze wszystkich wysp, a więc w stronę poranka, nie zmierzchu. Ponadto Homer opisuje Itakę Odyseusza jako „niską”, współczesna zaś wyspa o tej samej nazwie jest górzysta (do 812 m wysokości). Rozwiązać ten problem można w sposób dwojaki – albo twórca „Odysei” dał upust swej poetyckiej fantazji i nigdy ojczyzny Ulissesa nie widział, albo też starożytna Itaka to jakiś inny ląd.
Problem jest niezwykle trudny. Wojna trojańska odbyła się według tradycji około 1200 p.n.e. Jak się wydaje, stoczono ją rzeczywiście, nie ma jendak żadnych „pozahomerowych” dowodów, że istniał Odyseusz, władca Itaki. Twórca „Iliady” sporządził swe dzieło około 750 roku p.n.e., autor „Odysei” około 50 lat później, czyli pięć stuleci po tułaczkach męża Penelopy. Wiadomo, że tych „śpiewaków” było co najmniej dwóch, może więcej – tylko przez wzgląd na tradycję mówi się jeszcze o autorstwie Homera.
Już starożytni zwracali uwagą, że aczkolwiek autor „Odysei” zna świat egejski, to jego wiedza na temat wód zachodnich jest uboga, zapewne bajeczna – dlatego nie należy szukać dziwnych lądów, do których dotarł boski ojciec Telemacha, gdyż istnieją one tylko

w kręgu legendy.

„Odnajdziesz trasę wędrówek Odyseusza dopiero wtedy, kiedy znajdziesz rzemieślnika, który uszył worek na wiatry”, drwił w III wieku p.n.e. grecki geograf Eratostenes (bóg Eol podarował Odysowi worek z wiatrami).
Ale w XIX w. niemiecki archeolog-amator Heinrich Schliemann z poematami Homera w ręku odkrył ruiny starożytnej Troi. Potem archeolodzy odkopali monumentalne budowle Myken, Tirynsu i innych ośrodków kultury, nazwanej mykeńską, która wydała (przynajmniej w micie) Odysa, Achillesa, Agamemnona. Ostatnim mykeńskim królestwem, które czeka na odkrycie, jest Itaka.
Liczni homerolodzy doszli do wniosku, iż ojczyzna syna Laertesa znajdowała się na innym lądzie niż współczesna Itaka. Szukano jej w najbardziej fantastycznych miejscach, na Majorce, na Korkyrze (Korfu), na Wyspach Egackich na zachód od Sycylii, a nawet w Szkocji czy na Morzu Bałtyckim. Największy rozgłos zyskała hipoteza niemieckiego badacza Wilhelma Dörpfelda, który od 1901 r. prowadził wykopaliska na wyspie Leukas. Dörfeld wystąpił z teorią, że właśnie ten ląd był homerową Itaką. Niestety, odnalazł tylko nieliczne fragmenty ceramiki mykeńskiej, znacznie mniej, niż później odkryła na Itace wyprawa brytyjska. Homer zresztą mówi o Itace, iż „ze wszystkich wysp najmniej nadaje się do jazdy konnej”. Na „współczesnej” Itace konie mogą

połamać sobie nogi.

Nie ma tu płaskich terenów, podczas gdy na Leukas są rozległe równiny. Dziś hipoteza Dörpfelda nie znajduje już wielu zwolenników.
Problem Itaki postanowił w 2003 r. wyjaśnić wykształcony w Cambridge brytyjski ekonomista i międzynarodowy konsultant w zarządzaniu, Robert Bittlestone. Dobrał sobie do pomocy profesora języków klasycznych Jamesa Diggle oraz geologa z Edynburga, specjalistę od stratygrafii (układu warstw geologicznych) Johna Undehilla. Ci trzej zasięgnęli rady prawie 40 różnych ekspertów, posłużyli się zdjęciami satelitarnymi oraz techniką sporządzania trójwymiarowych map, opracowaną przez amerykańską agencję kosmiczną NASA.
Wniosek okazał się rewelacją. „Znaleźliśmy odpowiedź nie tylko na pytanie, gdzie była homerowa Itaka, ale także – dlaczego do tej pory nie udało się jej odszukać”, triumfował prof. Diggle. Oto ojczyzna Odyseusza znajdowała się na wyspie Kefalinia na zachód od Itaki, a dokładnie mówiąc na półwyspie Paliki. „Homerowa topografia pasuje do tego regionu jak rękawiczka. Można tu z łatwością znaleźć 26 miejsc, które poeta opisuje w „Odysei”, wywodzi Diggle.
Zdaniem trzech autorów, w czasach homerowych Paliki była wyspą, od Kefalinii oddzielała ją wąska cieśnina. Jeszcze grecki geograf Strabon (I wiek p.n.e.) pisał, że przesmyk między Paliki a Kefalinią od czasu do czasu jest

zalewany przez fale

Obecnie przesmyk ten, zwany Thinia, ma w najwyższym miejscu zaledwie 180 m nad poziomem morza.
Zdaniem Bittlestone’a i jego kolegów, „kanał Strabona” został z upływem wieków zasypany przez lawiny skalne, będące następstwem także bardzo częstych w tym regionie trzęsień ziemi – w czasach Homera Paliki jednak z całą pewnością była wyspą i nazywała się Itaka. Współczesny ląd o tej nazwie, to, według powyższej hipotezy, homerowa wyspa Dulichion. Robert Bittlestone przypuszcza, że mieszkańcy odyseuszowej Itaki po trzęsieniu ziemi przenieśli się właśnie na Dulichion, której nadali nazwę porzuconej ojczyzny. Swą hipotezę badacze przedstawili na kartach obszernej, dobrze udokumentowanej książki „Odysseus Unbound: The Search for Homer’s Ithaca”, która ukazała się w październiku 2005 r. nakładem renomowanego wydawnictwa Cambridge University Press. Autorzy twierdzą, iż pałac Odyseusza wznosił się na Paliki w tym miejscu, w którym Bittlestone znalazł trochę ceramiki z epoki brązu. Książka wskazuje nawet miejsce, w którym jakoby znajdował się chlew oddanego Odysowi świniopasa Eumajosa…
Dzieło to wzbudziło zainteresowanie urzędników w Atenach. Rząd grecki zezwolił na przeprowadzenie prac na Kefalinii. Najpierw dokonano badań przesmyku Thimia radarem penetrującym grunt, przeprowadzono analizy sejsmiczne i grawitacyjne. Dały one zachęcające rezultaty, tak że w październiku brytyjscy badacze rozpoczęli wiercenie stumetrowego otworu w południowym regionie przesmyku. Jeśli wiertło trafi na litą skałę, oznaczać to będzie, że cała teoria nie jest warta funta kłaków. Jeśli jednak odkryty zostanie „gruz” skalny i luźne struktury, istnienie „kanału Strabona” zostanie udowodnione. Tylko czy będzie to również świadczyć, że Paliki to homerowa Itaka?
Doświadczeni naukowcy są sceptyczni.
Prof. Sarantis Symeonoglou, archeolog z St. Louis, oświadczył: „Prowadziłem tam wykopaliska od 1984 r., dłużej niż ktokolwiek inny. Znalazłem solidne dowody, że miasto Odyseusza znajdowało się dokładnie tam, gdzie mówi Homer, na górze Ajtos, na współczesnej (a także starożytnej) Itace. Pałac syna Laertesa jest w straszliwie zrujnowany, jednak można go zidentyfikować. Znalazłem narożnik tej budowli”.
Wydaje się, że Robert Bittlestone i jego koledzy nie zdołają przekonać innych do swej teorii. Homerowa Itaka na zawsze pozostanie zagadkową krainą, symbolem tęsknoty za domem, powrotu do ojczyzny po pełnej trudów wędrówce.


Homer na Itace?
Niektórzy badacze przypuszczają, że współczesna Itaka jest nie tylko tożsama z homerową, ale także, iż twórca „Odysei” odwiedził tę wyspę. W latach 1930-1932 angielska archeolożka Sylvia Benton prowadziła wykopaliska na północnym brzegu zatoki Polis na Itace. W starożytności znajdowała się tu grota-sanktuarium, której sklepienie zapadło się na początku naszej ery i miejsce zostało zapomniane. W XIX w. mieszkaniec Itaki, imieniem Loizos, odnalazł tu brązowy miecz, włócznię oraz kociołek na trójnogu. Ekspedycja pani Benton wykazała, że grota była miejscem kultu od epoki brązu po pierwszy wiek naszej ery. Znaleziono fragment terakotowej maski z napisem „Modlitwa do Odyseusza” z mniej więcej II stulecia p.n.e. Oznacza to, że homerowy bohater czczony był wtedy na „współczesnej” Itace. Ekspedycja pani Benson trafiła też na fragmenty 12 cennych kotłów z trójnogami wykutych w IX lub VIII w. p.n.e., czyli przed przypuszczalną datą powstania „Odysei”. Pamiętamy, że, według homerowego eposu, Odyseusz przywiózł ze sobą na Itakę 13 brązowych kotłów z trójnogami, które otrzymał w darze od Feaków. Właśnie 13 trójnogów znaleziono w grocie. Czy Homer był w skalnym sanktuarium, widział te dary wotywne i wiernie je opisał?

 

Wydanie: 2006, 43/2006

Kategorie: Nauka

Napisz komentarz

Odpowiedz na treść artykułu lub innych komentarzy