Prawda nie zawsze zwycięża

Autor: Andrzej Dryszel | 14 marca, 2010

Rozmowa z prof. Ewą Łętowską, sędzią Trybunału Konstytucyjnego, pierwszym w Polsce rzecznikiem praw obywatelskich

Wyrok działa argumentem siły, ale orzekający sędzia jest wiarygodny siłą argumentu

– Czemu przypisać to, że w Trybunale Konstytucyjnym, w którym orzeka grono wielu wybitnych prawników i sędziów…
– Proszę pana, to są sędziowie Trybunału. Dlatego ich decyzje tworzą wyroki obowiązujące powszechnie – tyle wynika z faktu bycia sędzią. A kwestia „wybitności” czy jej braku – to sprawa autorytetu, na który każdy musi zapracować. Żeby było jasne – ja też.

– Ale z racji wysokiej rangi Trybunału Konstytucyjnego mogłoby się wydawać, że na tym szczeblu już nie będzie dużych wątpliwości, czy coś jest zgodne z przepisami, czy nie.
– Nic podobnego, to jest właśnie podstawowy błąd popełniany przez media. Nie ma tak: „zgodne” – „niezgodne”, „białe” – „czarne”. To nie tablica logarytmiczna. Robicie ludziom wodę z mózgu, usiłując wydusić odpowiedź prostą, łatwą i przyjemną: zero albo jedynka. Tymczasem jeden powie: „to zabójstwo”, drugi: „nie, to pobicie ze skutkiem śmiertelnym”. A jeśli np. pada sformułowanie: „ciężkie naruszenie prawa”, to czy łatwo będzie panu ocenić, na czym polega różnica między ciężkim naruszeniem prawa a średnim naruszeniem prawa? To przecież wymaga oceny, „ważenia”, wzięcia pod uwagę wielu czynników i ich uszeregowania.

– Zakładam jednak, że być może w doktrynie istnieją komentarze naukowe wyjaśniające, czym się różni ciężkie naruszenie prawa od średniego.
– Oczywiście są. Wskazują kierunek rozumowania, kryteria oceny, wielkość i różnorodność elementów, jakie trzeba uwzględnić. Wszędzie na świecie sędziowie muszą np. oceniać, czy interwencja państwa – wkroczenie ustawodawcy, organu administracji – jest proporcjonalna do celu (i wtedy wszystko jest w porządku), czy nieproporcjonalna – a więc wadliwa. Jeden sędzia oceni tak, drugi inaczej. Jednemu w pokoju jest ciepło i zdejmuje marynarkę, drugiemu zimno i nakłada sweter. Oczywiście, różnice w ocenie norm prawnych powinny być czytelne dla publiczności i dlatego należy je doskonale i precyzyjnie uzasadniać. To jest najważniejsze. Trzeba więc zawsze przeczytać to, co jest w uzasadnieniu, by zorientować się, z jakich pozycji wychodzi ten, kto wydaje wyrok. Bo sam wyrok działa argumentem siły, ale orzekający sędzia jest wiarygodny siłą argumentu, a to jest w uzasadnieniu.

– Czy sprawiedliwość ma zależeć od tego, z jakich pozycji wychodzi trybunał wydający wyrok?
– Tak, oczywiście. Tak było zawsze na świecie – z jakiej pozycji się wychodzi i jak prowadzi rozumowanie. Nigdy nie było inaczej – tylko że teraz świat jest bardziej skomplikowany. Dokonują się rozliczenia z przeszłością, coraz trudniejsze ze względu na upływ czasu. Czy wobec tego jest sprawiedliwe zglobalizowane rozliczanie przeszłości po 20 latach – np. przez obniżanie emerytur dla pewnych grup? Niektórzy, w tym ja, twierdzą, że nie, inni, że tak.

– Albo jest przepis, mający oparcie w konstytucji, który na to pozwala – albo takiego przepisu nie ma…
– Ustawa zasadnicza jest tylko pewnym zbiorem zasad, a nie dokładnych reguł. Mówi: ma być zgodnie z zasadami państwa prawa. Więc pytam: czy takie rozliczenia są zgodne z zasadami państwa prawa? Kiedyś powiedziano mi: przecież w konstytucji nic nie ma o biopaliwach, a wy o tym orzekacie? No ale w konstytucji jest o konkurencji, o prawie międzynarodowym. I z tego wnioskowaliśmy o tych biopaliwach. Konstytucja – to zasada, a dalej jest wnioskowanie i jego uzasadnianie.

– O życiu poczętym też nic nie ma w konstytucji – ale jest o ochronie życia.
– No właśnie. I jest też przepis o godności osoby ludzkiej. Zwolennicy ochrony życia poczętego mówią więc: godność ludzka nie pozwala na dokonywanie aborcji. Inni zapytają: a co wybrać, jeśli ochrona życia poczętego jest w konflikcie ze zdrowiem i życiem matki? Albo czy jedna z osób tworzących parę homoseksualną – niedawny przykład ze Szczecina – może zawrzeć umowę najmu, skoro przepis mówił, że można wejść w stosunek najmu, jeśli pozostawało się we wspólnym pożyciu? Ktoś dopuszcza wspólne pożycie w konkubinacie homoseksualnym – ktoś inny uznaje wspólne pożycie tylko w małżeństwie heteroseksualnym. Dlatego właśnie sądzenie jest takie trudne. Po pierwsze, należy określić założenia, z których się wychodzi, po drugie, trzeba umieć napisać uzasadnienie. Tym, o czym teraz rozmawiamy, zapisane są całe biblioteki, więc nie można się domagać prostych odpowiedzi. A jak na gruncie konstytucji wybrać, które z dwóch dóbr należy bardziej chronić, jeśli pozostają w sprzeczności: czy szybkość postępowania, czy dojście do prawdy obiektywnej?

– Pewnie prawdę obiektywną.
– Właśnie, że niezupełnie i nie zawsze. W praktyce sądowej istnieją różne rozwiązania formalne, mające usprawnić postępowanie, jakkolwiek niewątpliwie cierpi na tym prawda obiektywna. W sprawach cywilnych uczestnik postępowania (to dotyczy adwokatów) musi jak najszybciej zgromadzić wszystkie możliwe dowody i z góry przedstawić je sądowi. Jak tego nie zrobi, tym gorzej nie tylko dla niego, ale i dla prawdy obiektywnej. Stosowanie prawa jest sztuką wyboru założeń aksjologicznych, rozumowań i uzasadnień. Bardzo dobry prawnik – technik nie ulegnie bowiem pokusom wynikającym z aksjologii, bo znajomość tego, jak należy czytać przepisy i wnioskować, będzie go trzymać jak gorset. Niestety, z tym bywa różnie.

Wyroki Trybunału Konstytucyjnego, w których dochodziło do szczególnych różnic zdań wśród sędziów

Dopuszczalność przerywania ciąży – aborcja z powodu ciężkich warunków życiowych i trudnej sytuacji osobistej kobiety jest niedopuszczalna. 28.05.1997 r., orzekało 12 sędziów, trzy zdania odrębne.

Lustracja – jej zakres jest zbyt szeroki (np. ogół naukowców i dziennikarzy nie powinien być objęty obowiązkiem lustracyjnym). 11.05.2007 r., orzekało 11 sędziów, dziewięć zdań odrębnych.

Kompetencje Krajowej Rady Sądownictwa – rozszerzenie jej kompetencji na ustalanie obowiązującej wykładni przepisów podważa niezawisłość sędziowską. 16.04.2008 r., orzekało 13 sędziów, pięć zdań odrębnych.

Komisja śledcza do spraw nacisków – Sejm ma prawo powołać komisję śledczą do zbadania niedozwolonych nacisków na pracowników organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. 26.11.2008 r., orzekało 15 sędziów, pięć zdań odrębnych.

Zatrzymanie sędziego – przepisy pozwalające na uchylenie immunitetu sędziowskiego w nadzwyczajnie szybkim trybie (w ciągu 24 godzin) naruszają niezawisłość sędziowską. 28.11.2007 r., orzekało 15 sędziów, sześć zdań odrębnych.

Wykup mieszkań – przepisy zobowiązujące spółdzielnie do przenoszenia własności lokali na swoich członków powodują bezprawne uszczuplanie majątku spółdzielczego. 17.12.2008 r., orzekało 14 sędziów, dziewięć zdań odrębnych.

Emerytury funkcjonariuszy służb specjalnych PRL – obniżenie tych emerytur jest zgodne z prawem. 24.02.2010 r., orzekało 14 sędziów, pięć zdań odrębnych.