Syndrom grupowego myślenia

Syndrom grupowego myślenia

Terapeutyczna rola sztuki tworzonej w powojennych Niemczech jest nie do przecenienia

Florian Henckel von Donnersmarck – reżyser niemiecki, laureat Oscara za „Życie na podsłuchu”, niedawno premierę miał jego najnowszy film „Obrazy bez autora”

Nominowane do Oscara „Obrazy bez autora” to właściwie historia z happy endem. Przedstawiasz losy artysty Kurta Barnerta, który mimo przeciwności losu i uwikłania w tragiczną historię Niemiec, ostatecznie odnosi sukces zawodowy i osobisty. Nie obawiałeś się, że wyjdzie z tego kicz?
– Może to staroświeckie, ale wierzę, że ludzie dobrej woli zawsze będą górą. Mówiąc to, chcę jednak podkreślić, że mój film nie jest ani bajką Disneya, ani krwawą komiksową baśnią w stylu Tarantina. Pół żartem, pół serio: choć – podobnie jak w „Bękartach wojny” – w „Obrazach bez autora” drugoplanowym bohaterem jest zepsuty do szpiku kości nazista, w finale nikt triumfalnie nie wycina mu swastyki na czole. To byłoby zbyt teatralne.

W twoim filmie rzeczony nazista, a przy okazji teść Kurta, prof. Seeband, ponosi klęskę.
– Ale nikt nie próbuje go upokorzyć. To nie ma sensu, bo zło jest inteligentne i samo potrafi zrozumieć, że zostało pokonane. W jednej ze scen Seeband dostrzega namalowany przez Kurta portret, na którym został przedstawiony w nazistowskim mundurze. Wystarczy rzut oka na minę Seebanda, by zrozumieć, że jest skończony. Nie potrzeba tu dodatkowych fajerwerków.

Seeband to perfekcyjny czarny charakter – obdarzony charyzmą i nienagannymi manierami lekarz, który bez skrupułów służy totalitarnemu reżimowi. Czy na jego tle młody artysta, dopiero w fazie kształtowania się charakteru, nie wypada blado?
– Osobiście bardzo lubię Kurta, bo uważam go za człowieka silnego, gotowego wiele wycierpieć w imię wartości, które uważa za ważne. Mój bohater – podobnie jak ja, ty i wiele osób o określonym poziomie wrażliwości – poświęcił życie rzeczom niematerialnym. Opowiedzenie się po stronie miłości, przyjaźni, sztuki i prawdy, a nie np. pieniędzy i władzy, to dla mnie, niezależnie od czasów, w których żyjemy, akt wielkiej odwagi.

Kurt – żyjąc najpierw w nazistowskich Niemczech, a później w komunistycznej NRD – musiał się mierzyć z brzemieniem totalitaryzmu. Jakim zagrożeniom człowiek wolny i chcący myśleć samodzielnie musi stawiać czoła dzisiaj?
– Za ogromne niebezpieczeństwo uważam coś, co w psychologii społecznej nazywa się syndromem grupowego myślenia, a w mowie potocznej po prostu konformizmem. Wielu ludzi boi się odpowiedzialności za własne czyny i jest gotowych zrezygnować z części siebie w imię poczucia bezpieczeństwa i przynależności do jakiejś grupy. To niebezpieczne o tyle, że właściwie każdy z nas ma gen takiej uległości – wystarczy splot niekorzystnych czynników czy zwyczajny brak szczęścia, by ten gen się uaktywnił i do reszty przejął nad nami kontrolę.

Indywidualiści, tacy jak Kurt, nie mają zatem łatwego życia.
– Nigdy nie mieli. Popatrz choćby na Jana Sebastiana Bacha, który dziś jest uważany za jednego z największych kompozytorów w historii, a za życia był niedoceniany i żeby zarobić na utrzymanie, musiał uczyć łaciny. Ludzie, którzy wyróżniają się z tłumu i myślą nieszablonowo, ryzykują odrzucenie, ale ostatecznie pchają świat do przodu. I chwała im za to.

Jak pielęgnować w sobie poczucie indywidualizmu?
– Trzeba, jak radzili już starożytni filozofowie, chcieć poznać samego siebie. Wiadomo, łatwiej powiedzieć, trudniej zrobić. To proces, który trwa całe życie i – właśnie ze względu na to rozciągnięcie w czasie i skomplikowanie – bywa tak inspirujący jako temat filmu.

Wierzysz, że kontakt ze sztuką – czy to z perspektywy twórcy, czy odbiorcy – może nam pomóc w takim samopoznaniu?
– Oczywiście, najlepszy przykład stanowi moja matka. Jakiś czas temu świętowaliśmy jej 80. urodziny i zostałem poproszony, by przygotować mowę na jej cześć. Gdy zacząłem pisać tekst, uświadomiłem sobie, że matka jest właściwie rówieśniczką Kurta z „Obrazów bez autora”, a ich życiorysy mają wiele punktów wspólnych. W czasie wojny matka musiała się ukrywać przed nazistami, straciła krewnych i doświadczyła wielu traum. Choć sama nie jest artystką, zawsze żyła blisko sztuki i myślę, że to właśnie siła czerpana z kontaktu z książkami, filmami, obrazami i muzyką pozwoliła jej przetrwać trudne czasy. Zresztą reguła ta sprawdziła się nie tylko w odniesieniu do mojej matki, ale całego jej pokolenia.

To znaczy?
– Ludzie w wieku mojej matki byli po wojnie zupełnie zdruzgotani. Z jednej strony czuli się częścią narodu, który popełnił największe zło w historii, a z drugiej sami zaznali ogromu cierpienia, widzieli, jak gwałcono ich siostry i matki. Jak odbudować się po czymś takim, jak odzyskać poczucie dumy z własnego kraju? Myślę, że terapeutyczna rola sztuki tworzonej w powojennych Niemczech, również takiej jak ta, którą uprawia Kurt w moim filmie, jest nie do przecenienia.

Mimo upływu lat twoja matka wciąż fascynuje się sztuką?
– Tak, ma też wspaniały gust. Na jej 80. urodzinach doszło do wzruszającego wydarzenia. Część imprezy stanowił krótki recital Víkingura Ólafssona, wybitnego pianisty, który współpracuje z najważniejszymi orkiestrami w Europie i w Stanach Zjednoczonych. Jak to się stało, że ktoś tak rozchwytywany zgodził się zagrać na kameralnej imprezie 80-latki? Otóż moja matka, która chodzi do filharmonii przynajmniej trzy razy w tygodniu, zwróciła uwagę na Víkingura jakieś 10 lat temu, gdy był jeszcze nikomu nieznanym młokosem. Od tego czasu nieustannie wspierała go i interesowała się rozwojem jego kariery, a Víkingur postanowił odwdzięczyć jej się szczególnym urodzinowym prezentem.

Piękna historia. Czy sam będąc artystą, wciąż potrafisz zachwycać się sztuką?
– Wiem, że istnieją twórcy, którzy z biegiem lat popadają w znieczulicę, stają się coraz bardziej krytyczni i tracą zdolność podziwiania kolegów po fachu, ale na szczęście nie należę do tego grona. Do dziś mam dreszcze, gdy słyszę piękną piosenkę albo oglądam dobry film.

Co ostatnio przyprawiło cię o dreszcze?
– Choćby obejrzane ponownie po latach „Vicky Cristina Barcelona” Woody’ego Allena. To lekki i zabawny film, który jest jednocześnie interesującą medytacją nad tym, jak zrównoważyć własną indywidualność, poczucie moralności, chęć przeżycia przygody i konieczność dostosowania się do wymogów społeczeństwa.

Opowiadanie o skomplikowanych sprawach w przystępny sposób musi być dla ciebie ważne, bo stosujesz tę strategię we własnych filmach, na czele z „Obrazami bez autora”.
– Być może moja obsesja na tym punkcie bierze się z faktu, że jestem ojcem trójki nastoletnich dzieci i często muszę opowiadać im o trudnych rzeczach w możliwie najbardziej zrozumiały sposób. Ostatnio, chcąc wprowadzić dzieci w temat nazistowskiej przeszłości Niemiec, puściłem im klasyczną komedię „Być albo nie być” Lubitscha i okazało się to strzałem w dziesiątkę.

Filmy stanowią więc dla ciebie jedno z narzędzi wychowawczych?
– Można tak powiedzieć. To strategia, która wzięła się w pewnym sensie z desperacji. W miarę jak moje dzieci dorastały, zorientowałem się, że mamy ze sobą coraz mniej wspólnego i przynależymy do dwóch różnych światów. Pomyślałem, że aby odzyskać utraconą bliskość i znaleźć płaszczyznę porozumienia, zacznę podsuwać im filmy czy książki, które ukształtowały mnie, gdy byłem w ich wieku. Śmiało mogę powiedzieć, że eksperyment się powiódł. Gdy zaczynaliśmy, dzieci interesowały tylko „Transformersy”, a dziś ich horyzonty są już zdecydowanie szersze.

Pokazujesz dzieciom także własne filmy?
– Niedawno, gdy jeden z festiwali zorganizował moją retrospektywę, dzieci po raz pierwszy obejrzały „Życie na podsłuchu”. Mówiły, że im się podobało, choć trudno było skupić im się na fabule, bo przez cały czas wracały do wspomnień z czasów, gdy – jako kilkuletnie brzdące – odwiedzały mnie na planie. Dzieci wciąż twierdzą zresztą, że ich ulubionym filmem mojego autorstwa jest „Turysta”. Sądząc po reakcjach krytyki, są w tym raczej odosobnione.

Czy zdarza ci się wracać do „Życia na podsłuchu”, filmu z 2006 r., który zapewnił ci światową rozpoznawalność i przyniósł Oscara?
– Po raz pierwszy od czasu premiery obejrzałem go dopiero w listopadzie zeszłego roku, za to w wyjątkowych okolicznościach. Zostałem zaproszony do Iranu na przegląd, który miał na celu podtrzymanie kulturalnych więzi między tym krajem a Niemcami. Częścią wydarzenia miała być retrospektywa moich filmów. Spędziłem na miejscu świetny czas i poznałem wspaniałych ludzi, ale same pokazy okazały się wielkim rozczarowaniem.

Dlaczego?
– Moje filmy zostały poddane cenzurze. „Życie…” nie ucierpiało może na tym aż tak bardzo, ale „Obrazy bez autora” już tak. Wycięto z nich ok. 40 minut, w tym wszystkie sceny pokazujące seks i jakikolwiek opór bohaterów wobec władzy. Co najgorsze, wyszła fuszerka. Scenę, w której w oryginale widać bohaterkę grającą nago na fortepianie, w wersji „irańskiej” przerobiono tak, że na ekranie widać wyłącznie twarz aktorki. To było chyba najgorsze ujęcie, jakie widziałem w życiu! W podobny sposób potraktowano jeszcze kilka innych scen. Obserwowałem to wszystko, siedząc obok irańskich artystów, których miny mówiły mniej więcej: „Jak to możliwe, że o takie filmy robi się na świecie tyle hałasu?”.

Jak na to zareagowałeś?
– Choć przed przyjazdem zobowiązałem się, że tego nie zrobię, przy pierwszej możliwej okazji wygłosiłem mowę o potrzebie wolności słowa. Powiedziałem też, że cenzura nie jest oczywiście problemem tylko irańskim. W amerykańskiej telewizji nie usłyszysz słów fuck albo shit, bo zostaną wypikane. Ważne jest jednak to, żeby nie naruszać integralności dzieła. Jeśli jakaś scena się nie podoba, można przecież nałożyć na ekran czarny pasek, zagłuszyć niestosowny dialog i nie traktować widzów jak idiotów. Jestem pewien, że takie podejście już wkrótce zemści się na irańskich władzach. Gdy rozmawiałem prywatnie z Irańczykami, byłem pozytywnie zaskoczony stopniem krytycyzmu, z jakim wypowiadali się o rządzie. Jestem pewien, że skoro autorytarne reżimy upadały już w Niemczech i w Polsce, niedługo przyjdzie czas również na Iran.

Twoja wizyta w Iranie to kolejny dowód na to, że niemieckie kino jest doceniane. „Obrazy bez autora” zjeździły cały świat i były nominowane do Oscara, a raptem dwa lata wcześniej podobne sukcesy osiągnął słynny „Toni Erdmann”. Jego reżyserka Maren Ade jest twoją koleżanką z roku.
– Rzeczywiście, Maren studiowała najpierw produkcję filmową i zwróciła moją uwagę, bo nie pasowała do stereotypowego obrazu producenta, który jest cyniczny, cwany i bez przerwy wykłóca się o pieniądze. Maren na pewno jest świetnie zorganizowana, zresztą do dziś prowadzi firmę producencką, ale zawsze wydawała mi się też cicha i niezwykle spostrzegawcza. Dlatego nie zdziwiłem się, gdy pewnego dnia dołączyła do naszej grupy na reżyserii, a potem odniosła tak wielki sukces. „Toni Erdmann” wyszedł jej wspaniale. To jeden z tych filmów, które natychmiast po seansie chciałem obejrzeć po raz drugi.

Słyniesz nie tylko ze swojej twórczości, lecz także z bodaj najbardziej ekscentrycznej fryzury w całym środowisku filmowym. Na czym polega jej fenomen?
– Tak, doskonale wiem, co sobie myślisz: ten facet wydaje majątek na fryzjera i każdego dnia spędza godzinę przed lustrem, żeby osiągnąć taki efekt. Prawda jest jednak inna: nie znoszę chodzenia do fryzjera i bezproduktywnego siedzenia na fotelu przez co najmniej godzinę. Dlatego zwykle pozwalam włosom rosnąć, jak chcą. A że same z siebie przybierają tak fantazyjne kształty? Tym lepiej, bo lubię rzeczy oryginalne w każdej dziedzinie życia. Eksperymentuję więc z fryzurą, przynajmniej do czasu, gdy żona traci cierpliwość i każe mi znowu zrobić z siebie cywilizowanego człowieka.

Fot. materiały prasowe

Wydanie: 2020, 26/2020

Kategorie: Kultura

Napisz komentarz

Odpowiedz na treść artykułu lub innych komentarzy