Co czwarty katolik w Polsce nie wierzy w zmartwychwstanie
Za kilka dni tłumy ruszą do kościołów. No bo jak może być Wielkanoc bez święconki? Gdy 92% Polaków określa się jako katolicy (badania CBOS z lat 2016-2017)? I zdziwiłby się bardzo niejeden uczestnik wielkanocnych obrzędów, gdyby wiedział, że spośród pięciu biorących w nich udział dwóch w ogóle nie wierzy w istotę tych świąt. Wiarę w zmartwychwstanie zmarłych deklaruje bowiem 62% Polaków, w tym zaledwie 34% zdecydowanie. Inaczej mówiąc, ponad jedna czwarta osób deklarujących się jako katolicy nie wierzy w coś, co jest istotą chrześcijaństwa. „Jeśli nie ma zmartwychwstania umarłych, to i Chrystus nie zmartwychwstał! A jeśli Chrystus nie zmartwychwstał, (…) próżna jest nasza wiara”, pisał św. Paweł w Liście do Koryntian. Stosunek Polaków do podstawowego dogmatu chrześcijaństwa pośrednio odpowiada na pytanie, jaki jest polski katolicyzm. A często jest on jak wydmuszka. Można ją ozdobić i wystawić na wielkanocnym jarmarku.
Ale to niejedyna prawda wiary, z którą katolicy – nie tylko zresztą polscy – mają kłopot.
Wielki Piątek bez bohatera
Problem zaczyna się już od pierwszej, podstawowej można powiedzieć, prawdy: „Jest jeden Bóg”. Według badania CBOS z 2015 r. w Boga wierzy bez żadnych wątpliwości tylko 56% badanych, 27% ma chwile zwątpienia, a niewiarę w Boga osobowego deklaruje 5% ankietowanych. Ciekawe, że 20% tych, którzy nie mają wątpliwości co do istnienia Boga, w ogóle nie chodzi do kościoła albo robi to okazjonalnie. Młodzież, odpowiadając na podobne pytania w 2016 r., była jeszcze bardziej sceptyczna. 42% ankietowanych odpowiedziało, że nie ma żadnych wątpliwości co do istnienia Boga, 26%, że wierzy w Boga, ale ma chwile zwątpienia, 7% nie wierzy w Boga osobowego, 9% nie wie, czy Bóg istnieje i czy można to sprawdzić, 8% określiło siebie jako osoby niewierzące. Dlaczego więc – jak 83% Polaków – poszczą w Wielki Piątek?
70% zapytanych przez CBOS zadeklarowało, że chodzi do spowiedzi wielkanocnej, tyle samo wierzy w sąd ostateczny i w niebo, ale w piekło zaledwie 56%. Podobny wynik przyniosły badania przeprowadzone przez PBS dla redakcji katolickiego pisma „Gość Niedzielny” w 2006 r. – 20% katolików nie wierzy w sąd ostateczny. Wiarę w cuda, których nie można wyjaśnić za pomocą ludzkiej wiedzy, deklaruje 70% badanych.
Zdumiewające są odpowiedzi „Polaków katolików” na pytanie, co stanie się z nami po śmierci. Otóż 18% twierdzi, że „nic – śmierć jest końcem”. Jak to się ma do prawdy głoszącej, że „dusza ludzka jest nieśmiertelna”? 31% pytanych sądzi, że po śmierci coś jest, ale nie wie co. Zaledwie 36% uważa, że jak głosi Kościół – idziemy do nieba, piekła lub czyśćca, a 4% jest przekonanych, że wszyscy idziemy do nieba. W całkowicie sprzeczną z nauką Kościoła reinkarnację (wędrówkę dusz) wierzy 30% Polaków. Według badań wykonanych w ramach projektu Human Values Studies to najwyższy odsetek w Europie. O ile nie powinno to dziwić w wielokulturowych społeczeństwach Francji, Holandii czy Wielkiej Brytanii, o tyle trudno wytłumaczyć to w Polsce.
Zadziwiają także opinie na temat zbawienia. 61% pytanych twierdzi, że każdy może być zbawiony, a 15% w ogóle nie wierzy w zbawienie. Zaledwie 8% uważa, że zbawieni będą tylko ludzie religijni, 4% – że tylko chrześcijanie.
Wielkanoc to tradycyjny czas chrztów. W 2016 r. ochrzczono w Polsce 374,3 tys. z 385 tys. urodzonych dzieci, czyli 97,2%. Tymczasem w to, że rodzimy się obciążeni grzechem pierworodnym – do którego zmazania, wedle nauki Kościoła, niezbędny jest chrzest – wierzy 59% Polaków.
Widać więc w polskiej religijności wiele paradoksów. Nie jest to spójna całość oparta na systemie dogmatów, lecz mieszanka przekonań i symboli wziętych z oficjalnej teologii, tradycji ludowej oraz innych religii, których wpływ rośnie. Nie bez powodu socjolodzy coraz częściej używają terminu „katolik selektywny”, czyli taki, który uznaje tylko niektóre prawdy wiary i wybiera sobie niektóre praktyki religijne.
Kościół sobie, życie sobie
Polacy pod względem struktury wyznaniowej i deklarowanej przynależności do określonego wyznania są społeczeństwem dość stabilnym. Według różnych źródeł do Kościoła katolickiego w 2014 r. należało od 87 do 94,4%. W badaniach CBOS z 2017 r. mianem katolików określiło się 92% Polaków. Natomiast konkretne wskaźniki pokazują tę religijność w całkowicie innym świetle. Ujawniają jej sprywatyzowanie. Nie tylko uważa się religię za część prywatnych przekonań, ale również tworzy się własny wariant wierzeń i wybiera z nich tylko to, co wygodne bądź modne.
W opracowaniu GUS z 2017 r., ukazującym stosunek do wiary osób powyżej 16. roku życia, Polacy w 10% określeni zostali jako głęboko wierzący, w 70% jako wierzący, w 12% jako niezdecydowani lub poszukujący, w 5% jako obojętni i w 3% jako niewierzący. Bardziej zdystansowana wobec religii niż pozostała część społeczeństwa jest młodzież. Badanie CBOS z 2016 r. pokazało, że 8% deklaruje się jako głęboko wierzący, 61% jako wierzący, 18% jako niezdecydowani i 13% jako niewierzący. Częściowo potwierdza to stosunek młodzieży do uczestnictwa w lekcjach religii w szkołach ponadgimnazjalnych. Uczestniczyło w nich trzy czwarte uczniów, odmówiło zaś udziału 25% młodych ludzi.
Kościół przydaje się w czasie ślubu, a jeszcze bardziej – pogrzebu. Zgodnie z badaniami CBOS z 2015 r. ślub kościelny za ważny uważa 81% respondentów. Najbardziej ceniony jest pogrzeb religijny – jest istotny dla 85%. W kwestii ślubów deklaracje i praktyka znacznie odbiegają od siebie. W 2016 r. zostało zawartych 195 tys. ślubów, w tym 136,3 tys. w kościele. Przysięgę małżeńską przed ołtarzem złożyło niespełna 70% młodych par, podczas gdy jeszcze w 2004 r. na ten krok decydowało się niemal 80% narzeczonych. Spadek liczby ślubów kościelnych jest wyraźny. Warto przy tym pamiętać, że więcej niż jedna trzecia małżeństw kończy się rozwodem.
Puste ławki w kościołach
Zaangażowanie religijne Polaków pokazują badania Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego. W 2016 r. w mszach niedzielnych brało udział tylko 36,7% (dla porównania – w 1989 r. 51%). Mniej katolików odczuwa także potrzebę modlitwy – w 2014 r. codziennie modliło się 43% badanych, co z drugiej strony jest sprzeczne z deklarowanym przez 82% pytanych przez CBOS przekonaniem, że Bóg wysłuchuje modlitw. Wzrósł natomiast wskaźnik przyjmujących komunię świętą (communicantes) – w roku 1980 było ich 7,8%, a w 2016 16%1. Oznacza to, że w mszy niedzielnej bierze udział ok. 9,8 mln Polaków (na ogólną liczbę 32,6 mln katolików), komunię zaś przyjmuje ok. 4,3 mln katolików.
Według badań CBOS z 2015 r. wierzących i stosujących się do wskazań Kościoła było 38% (w 2005 r. – 66%), a wyrażających wiarę na swój sposób – 52% (w 2005 r. – 32%).
Dopełnieniem obrazu polskiej religijności jest aktywność w ruchach i wspólnotach religijnych. W 2016 r. należało do nich zaledwie 4% Polaków, najczęściej do kółka różańcowego, Ruchu Światło-Życie, neokatechumenatu lub chóru kościelnego, Caritas lub Akcji Katolickiej i duszpasterstwa akademickiego.
Prywatyzacja religii
Przyczyn rozejścia się deklaracji przynależności do Kościoła z wiarą w dogmaty, a także rozziewu między postulowanymi przez Kościół rozwiązaniami a praktyką życia katolików jest wiele. Socjolodzy religii wskazują m.in. procesy globalizacyjne i transformacyjne, jakie obserwujemy od końca XX w. Dziś wiara jest swoistym kompromisem między współczesnością a zdogmatyzowaną tradycją, między praktyką wyznawcy a doktryną kościelną, prywatyzacją wiary a jej instytucjonalizacją, wreszcie między rynkiem religijnym a monopolem instytucji Kościoła. To dlatego w wielu krajach kościoły pustoszeją, a niedziele spędza się w galeriach handlowych, nie bez powodu nazywanych świątyniami konsumpcji. Włoski filozof Gianni Vattimo wprost powiada, że „Europa stała się kontynentem sekularyzacji, laicyzmu, zaniku wiecznych wartości na rzecz zgodnego postrzegania prawdy, opartego raczej na znajdowaniu konsensusu oraz szacunku dla poglądów innych niż na uzurpacji do reprezentowania prawdy obiektywnej”2. Tożsamość chrześcijańska sekularyzuje się w tempie, które niepokoi przywódców Kościoła, czemu wielokrotnie dali wyraz Jan Paweł II i jego następcy.
Niewątpliwie w XXI w. Polacy od nowa kształtują swoją tożsamość religijną. Jest ona coraz bardziej sprywatyzowana i odkościelniona. Tak jak mamy komputery osobiste, coraz więcej osób ma też osobistą religię, do której kościelne instytucje nie są potrzebne. Być może wpływ na to ma fakt, że – jak wynika z cytowanych badań PBS dla „Gościa Niedzielnego” – ponad 20% ankietowanych uważa Kościół za korporację księży i biskupów, organizację wykorzystującą ludzką naiwność bądź instytucję charytatywną. Szybkie procesy sekularyzacyjne wyraźnie preferują wartości współczesnej kultury neoliberalnej, dystansując się przy tym od tzw. religii urodzenia. Potwierdzenie tej tendencji znajdujemy w raporcie Pew Research Center na temat religijności i przynależności narodowej w Europie Środkowo-Wschodniej opublikowanym w Polsce w maju 2017 r. Na pytanie, jaka Polska była pod względem religijności w latach 70. i 80., a jaka jest teraz, Polacy odpowiedzieli, że była religijna w 86%, a obecnie jest w 56%.
Nic więc dziwnego, że obrzędy związane z katolicyzmem stają się tylko popkulturową ceremonią. Obchodzenie świąt, w tym najważniejszej dla chrześcijaństwa Wielkanocy, niewiele ma wspólnego z religią, staje się po prostu stylem spędzania czasu wolnego, z melancholijnym odwołaniem do ludowych tradycji w postaci święconki czy dyngusa lub nakręcanym przez komercyjne reklamy obyczajem prezentów od zajączka.
1 Annuarium Statisticum Ecclesiae In Polonia AD 2018, Warszawa 2018, s. 39.
2 G. Vattimo, Europa sekularyzacji, w: A. Przyłębski, L. Romani, A. Speer (red.), Nowa jedność Europy? Rozważania filozoficzne, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2001, s. 122.
W tekście wykorzystano fragmenty opracowania religioznawcy prof. Zbigniewa Stachowskiego oraz badania:
Praktyki wielkopostne i wielkanocne Polaków, CBOS, komunikat z badań nr 47/2014.
Zmiany w zakresie podstawowych wskaźników religijności Polaków po śmierci Jana Pawła II, CBOS, komunikat z badań nr 26/2015.
Kanon wiary Polaków, CBOS, komunikat z badań nr 29/2015.
Sfery sacrum i profanum w życiu społecznym, CBOS, komunikat z badań nr 31/2015.
Przynależność Polaków do ruchów i wspólnot religijnych, CBOS, komunikat z badań nr 84/2017.
„Opinie i Diagnozy” nr 38/2017, CBOS, Warszawa 2017.
Terytorialne zróżnicowanie jakości życia w Polsce w 2015 r., w: „Studia i Analizy Statystyczne”, GUS, Warszawa 2017.
Odpowiedz na treść artykułu lub innych komentarzy