Kutia ze Wschodu zawędrowała w Poznańskie, a święty Mikołaj nadal konkuruje z Gwiazdorem
Wigilijne obyczaje kiedyś: stół z nogami obwiązanymi powrósłami, pachnące sianko pod białym obrusem, gałązki jedliny włożone za obrazy, a w rogu izby wiązki żytniej słomy złożone z 12 źdźbeł, co symbolizowało 12 apostołów i 12 miesięcy. Z tych snopków robiono potem powrósła, którymi okręcano drzewa, by lepiej rodziły. Wigilię rozpoczynała modlitwa, czytanie odpowiedniego fragmentu Pisma Świętego i łamanie się opłatkiem. W okolicach nawiedzanych przez wilki wynoszono resztki potraw, by zwierzęta omijały dom przez cały rok. Na stole kładziono po kawałeczku każdej potrawy i opłatka dla zmarłych. Przed pasterką należało obmyć twarz w wodzie, do której wcześniej wrzucono miedziaka, by zdrowie było silne jak pieniądz. Na wigilijnym stole nie mogło zabraknąć potraw postnych z tego, co „w polu, ogrodzie, sadzie i lesie”. Dlatego w świątecznym menu były grzyby, zboża, orzechy i miód. Ich obecność miała zapewnić urodzaj na nadchodzący rok.
A dzisiaj? Pierwsza gwiazdka nadal oznacza początek wieczerzy. Zawsze zostawiamy miejsce dla niespodziewanego gościa. Jednak wiele powszechnych dawniej obyczajów już zanikło. Wraz z upływem czasu i z powodu migracji ludności zacierają się różnice regionalne. „Jeszcze jakieś 50 lat temu nie tylko każdy region, ale niemalże każda wieś miały swoje miejscowe, regionalne potrawy wigilijne”, napisała Hanna Szymanderska w książce „Polska Wigilia”.
Styl współczesnej wieczerzy wigilijnej stał się nieco mniej „chłopski”, a bardziej „pański”. Na stołach pojawiają się owoce morza i łosoś. Nie dziwią owoce, zwłaszcza winogrona, banany lub kiwi. Coraz popularniejsze są markowe wina. Zdaniem Barbary Ogrodowskiej z Muzeum Etnograficznego w Warszawie, autorki książki „Wigilie polskie”, na pewno możemy dziś mówić o pewnej unifikacji zwyczajów wigilijnych. – Jednak różnice są nadal widoczne szczególnie na wsi, w tych naszych małych ojczyznach. Tam tradycje zachowuje się cały czas. Ogólnie mówiąc, wigilijny schemat jest wszędzie bardzo podobny, ale różnice uwidaczniają się w potrawach i wierzeniach. Tak naprawdę wszędzie i wszyscy chcemy zachować tradycję, robić to samo, co nasze mamy i babcie – mówi Barbara Ogrodowska. – Dobrze, że pielęgnujemy te zwyczaje.
Regiony
- Mazowsze
Najważniejszym zadaniem gospodyni w Wigilię jest pieczenie placków pszennych i przygotowanie pięciu, siedmiu lub dziewięciu potraw. Podaje się kapustę z grzybami, barszcz grzybowy, tłuczone kartofle z makiem, kluski z gruszkami. Także oładki (placki) pszenne na oleju, kaszę jaglaną z olejem, prażony groch, pasternak i kisiel owsiany lub żurawinowy. Ważna jest również kutia – pęcak z makiem utartym na masę i rozprowadzony wodą osłodzoną cukrem lub miodem. - Poznańskie
Do tradycyjnych potraw należą sinobiała zupa z konopi, grochówka lub polewka z maku z jagłami, kluskami z sokiem z kiszonej kapusty. Do tego dochodzą kluski z makiem oraz kluski z faryną, czyli z ciemnego cukru gorszego gatunku, lub miodem. Ważne są również groch biały, suszone grzyby smażone na oleju, kapusta, kasza i gruszki. - Kujawy
Wieczór wigilijny był świętem wszystkich pań domu, dlatego obowiązek usługiwania spadał na gospodarza. - Podlasie
Najpierw podawany jest smaczny barszcz z grzybami, potem ryba smażona lub gotowana, kompot z suszonych gruszek-dziczek i czernic oraz kutia. Na wschodzie Polski na kolację wigilijną podawano potrawy okraszone jedynie olejem lnianym. Do obowiązków pana domu należało gotowanie kisielu z mąki owsianej. Obydwie te potrawy miały symbolizować zgodę i szczęście. Do stołu siada się według wieku, aby w tej samej kolejności umierać. - Warmia i Mazury
Tutaj wciąż zgodnie z tradycją podaje się pieczoną gęś, gęsią kiełbasę, mięso oraz ciasto i inne słodycze. - Śląsk
Najczęściej w tym dniu jada się suszone śliwki z fasolą lub kaszą, kartofle ze śledziem, gotowaną suszoną rzepę, fasolę maszczoną olejem, zuwkę (potrawę z serwatki, mąki i białego sera, lekko osłodzoną), bombolki i kołacze z serem lub śliwkami. Na wigilijnym stole nie może zabraknąć piernikowych serc. Do obowiązkowych dań należą także moczka i siemieniotka. - Zamojskie
Popularne są tu gołąbki z kaszą gryczaną wypiekane w piecu w kamiennych garnkach. Liście z kapusty do gołąbków brano z główek kiszonych w całości. Do dziś gdy kisi się kapustę w beczce, wrzuca się dwie, trzy główki właśnie na wigilijne gołąbki.
Na koniec wigilijnej uczty, aby wszystkim było słodko, podaje się pączki lub struclę makową. W wielu miejscowościach regionu nadal obowiązkowe są postne placki (mąka, woda, cukier, drożdże) posypane zwykłym cukrem lub cukrem pudrem. - Pomorze
Najpopularniejszymi potrawami są kluski z makiem oraz ryby. Na stole pojawiają się również: zupa z piwa, bułeczki, kapusta z suszonymi grzybami, śledzie oraz inne ryby, pierogi, a czasem ser. - Pogórze
Jedzenie jest zwykle postne, bez nabiału. Składa się przeważnie z barszczu śliwkowego z ziemniakami, wodzianki, zup grzybowej i grochowej z chlebem, karpieli gotowanych i ziemniaków lub pierogów z kapustą. Kolację kończy kompot śliwkowy z kluskami. - Podhale
Charakterystyczne dla tego regionu są kluski z ziemniaków polane miodem, kłóty – czyli kapusta z ziemniakami, bób, groch, kołacze z razowej mąki z serem oraz suchy chleb z miodem i kwaśnica – kapuśniak z suszonymi śliwkami. Na Orawie przed wieczerzą wigilijną dzieli się czosnkiem i jabłkiem. - Małopolska
Przez lata wigilijna wieczerza była ściśle postna, nawet bez nabiału. Nadal popularne są zupa-wodzianka lub barszcz śliwkowy z ziemniakami.
Regionalne przepisy
Zupa migdałowa
0,5 kg migdałów sparzonych i obranych ze skórki przetrzeć dwukrotnie przez maszynkę i zmiksować. Dodać do przegotowanego mleka i wzbogacić cynamonem. Następnie ugotować szklankę ryżu, który zalewa się na talerzu gorącym mlekiem z migdałami, wsypując sparzone rodzynki. Przed podaniem zupę doprawia się do smaku cukrem i odrobiną soli.
Bombolki z masłem i miodem
Najpierw przygotowujemy zwykłe ciasto drożdżowe. Gdy ciasto wyrośnie, rękami formujemy małe kluseczki i kładziemy na gorącą blachę. Czekając aż bombolki się upieką, przygotowujemy polewę: przyrumieniamy masło na złoty kolor i mieszając, dodajemy do niego miód. Polewamy tym upieczone bombolki, chwilę czekamy, aż ciasto zmięknie, i podajemy na stół.
Moczka śliwkowa
1/2 kg suszonych śliwek, 2 łyżki masła, 2 łyżki mąki, kawałek czerstwego piernika, cukier, cynamon, sól do smaku, garść rodzynek.
Śliwki namoczyć dzień wcześniej w 2 litrach przegotowanej i ostudzonej wody. Następnego dnia gotować je w tej samej wodzie na małym ogniu, aż się rozgotują. Przetrzeć przez sito, żeby odeszły pestki. Z masła i mąki zrobić ciemną zasmażkę (masło musi być brunatne). Śliwkową moczkę zagęścić zasmażką. Piernik utrzeć na tarce (najczęściej zostawia się kawałek piernika z poprzedniej Wigilii) i dodać do zupy. Jeśli jest za gęsta, dodać kompotu śliwkowego, doprawić cukrem, cynamonem i odrobiną soli, dodać rodzynki.
Siemieniotka
30 dag nasion konopi, 1 łyżka masła, 1 łyżka mąki, sól, pieprz do smaku.
Konopie utłuc na drobną kaszkę, potem gotować w 2 litrach wody, aż zrobi się kleik. Z masła i mąki zrobić ciemną zasmażkę i dodać do zupy, przyprawić solą i pieprzem. Siemieniotkę można podawać z kaszą gryczaną.
Kariera kutii
Najlepszym dowodem na to, że regionalne różnice zanikają, jest ogólnopolska kariera kutii. Tej pochodzącej z kresów potrawie przypisuje się najwięcej staropolskiej magii. Ma ona bowiem stanowić wyraz jedności świata żywych i umarłych. Zawarta w niej pszenica symbolizuje życie, miód to czystość i pokonanie złych mocy, mak natomiast to sen głęboki jak śmierć. W niektórych dzielnicach Polski uważano ją za potrawę gospodyni, podczas gdy kisiel – rodzaj galarety z mąki owsianej, podlanej mlekiem makowym – za potrawę gospodarza. Gospodarz i gospodyni częstowali gości swoimi potrawami. Za pomocą kutii wróżono, podrzucając ją łyżką. Jeżeli wiele ziaren przylepiło się do sufitu, urodzaj w następnym roku był pewny.
Wigilijne wróżby i przestrogi
1. Obudź się jak najwcześniej, abyś nie przespał całego roku.
2. Od rana uśmiechaj się, a wtedy cały nadchodzący rok będzie radosny.
3. Nie kłóć się z najbliższymi, bo inaczej cały przyszły rok będzie obfitował w konflikty.
4. Do Wigilii pozbądź się wszelkich długów, bowiem w innym wypadku będą one ciągnęły się za tobą cały rok.
5. Powieś jemiołę w domu i koniecznie pocałuj się pod nią z osobą, z którą chcesz robić to co najmniej przez najbliższy rok.
6. Lepiąc uszka, wsadź do jednego z nich grosik. Kto na niego trafi, nie będzie narzekał na brak gotówki.
7. Łamiąc się opłatkiem, obdaruj się z bliskimi łuskami z karpia i orzechami włoskimi. Łuski oznaczają pomyślność materialną, natomiast orzech mądrość.
8. W wigilijny ranek umyj się w zimnej wodzie, a zapewnisz sobie zdrowie na przyszły rok.
9. Wigilijne kluski powinny być jak najdłuższe, wówczas lepiej będą się zapowiadać przyszłoroczne zbiory.
10. Próbuj wszystkich potraw z wigilijnego stołu, bo jeśli tego nie zrobisz, ominie cię w nowym roku tyle przyjemności, ile potraw opuściłeś.
11. Uważaj, by nic nie zniszczyć ani nie potłuc – to zły omen.
12. Panna, która w Wigilię będzie trzeć mak, niedługo wyjdzie za mąż.
13. Jeżeli podbierzesz coś sąsiadowi, zapewni ci to szczęście i bogactwo, ale tylko wtedy, jeżeli zwrócisz to następnego dnia.
14. Jeśli pierwszym gościem w Wigilię będzie mężczyzna, wróży to szczęście.
15. Jeżeli idąc na pasterkę panna przypadkowo się przewróci, wówczas wierzy, że w ciągu najbliższego roku wyjdzie za mąż.
16. Kobiety w Wigilię po wieczerzy mogą wyjść przed dom i z usłyszanych odgłosów wróżyć sobie na przyszły rok. Jeśli usłyszą szczekanie psa, oznacza to przez cały rok zwady i kłótnie. Jeśli natomiast usłyszą dzwonek sań, będą miały wesele.
17. Jeśli w czasie wieczerzy gospodyni przeliczy się, wykładając sztućce na stół, ktoś przybędzie do domu: albo urodzi się dziecko, albo ktoś z obecnych zmieni stan cywilny.
18. Z siana umieszczonego pod obrusem wyciągnij pojedyncze źdźbła. Zielone oznacza zdrowie i dobrobyt, a osobom wolnym przepowiada zaręczyny lub ślub. Źdźbło pożółkłe to miłosny niefart, natomiast krótkie lub złamane – kiepskie zdrowie i kłopoty.
19. Wróży się również z orzechów podawanych na zakończenie wieczerzy. Kto trafił na orzech o zdrowym jądrze, cieszy się obietnicą radości i dostatku. Złą zapowiedzią są orzechy spleśniałe i puste.
20. Kutię podrzuć łyżką do góry. Jeśli wiele ziaren przylepi się do sufitu, urodzaj w następnym roku pewny.
Wigilia w świecie
Słowacja – kolację wigilijną rozpoczyna się od modlitwy, skropienia stołu święconą wodą i podzielenia się opłatkiem z miodem i orzechami. Jest także opłatek z czosnkiem. Miód symbolizuje dobroć i miłość przez cały rok, a czosnek zdrowie. Na stole nie powinno też zabraknąć orzechów. Każdy wybiera jeden – jeśli trafi na dobry, będzie miał szczęście. Inny wigilijny zwyczaj kultywowany na Słowacji to krojenie jabłka na pół – jeżeli okaże się zdrowe, to wszyscy domownicy spotkają się przy stole za rok.
Austria – w Wiedniu na wigilijnym stole króluje karp, ale już w Karyntii – pieczona kaczka. Stale pojawia się również ciasto z najprostszych produktów: mleka, mąki, soli, masła i miodu, które w następnym roku ma przynieść zdrowie. W niektórych miastach na rynku śpiewa się wspólnie kolędy.
Dania – choinka w tym kraju jest nietypowa, przystrojona dannebrogami, czyli duńskimi chorągiewkami. Głównym elementem spotkania wigilijnego jest rozdawanie gwiazdkowych prezentów. Na zakończenie wieczerzy podaje się ryż z owocami i przyprawami.
Holandia – Mikołaj obdarowuje w tym kraju 5 grudnia, więc nie ma wieczerzy wigilijnej ani prezentów pod choinką. Za to Holendrzy kultywują tradycję pasterki, obwieszają domy świątecznymi ozdobami i wysyłają ogromną liczbę kartek.
Niemcy – kiełbaski, sałatka kartoflana, a w pierwszy dzień świąt pieczona gęś.
Wielka Brytania – Wigilia praktycznie nie jest obchodzona. W pierwszy dzień świąt spożywa się pieczonego indyka z nadzieniem z szałwi i pieczonej cebuli, z brukselką, w sosie borówkowym.
Francja – najważniejszy jest obiad świąteczny. Spożywa się pasztet z gęsiej lub kaczej wątróbki, ostrygi, wędzonego łososia, ślimaki, indyka faszerowanego kasztanami albo truflami.
Boliwia – w Wigilię święci się własnoręcznie wykonane figurki. Po poświęceniu całą noc trwa zabawa.
Kolumbia – świętowanie rozpoczyna się 8 grudnia, od kiedy przystraja się krzewy lampkami. 17 grudnia rozpoczyna się nowenna, po której dzieci otrzymują leguminę z bakaliami i małe ciasteczka. Nie ma zwyczaju prezentów, opłatka ani wieczerzy wigilijnej, ale po ostatnim nabożeństwie nowenny świętuje się do rana.
Meksyk – ciekawym zwyczajem jest zawieszanie kubeczków, w których czasem jest prezent, a czasem piasek. Święta przeżywa się bardzo religijnie.
Odpowiedz na treść artykułu lub innych komentarzy