Badania dla „Przeglądu” na temat stosunku Polaków do Żydów
Książki Jana Tomasza Grossa „Sąsiedzi” i „Strach” wywołały w ostatnich latach pełną emocji dyskusję na temat stosunków polsko-żydowskich. Szczególnie świeżo w pamięci brzmią echa debat poświęconych ostatniej publikacji Grossa. Ciekawym ich kontekstem jest realizowana w ostatnich latach przez środowiska ideowo spokrewnione z Prawem i Sprawiedliwością tzw. nowa polityka historyczna. Przypomnijmy, że miała ona przywrócić prawdę, przede wszystkim o martyrologii i heroizmie, w opisie dziejów Polski i Polaków w ostatnich dziesięcioleciach. W ideologii nowej polityki historycznej zabrakło jednak miejsca dla przywracania prawdy o stosunkach polsko-żydowskich i dlatego książki Grossa przez niektóre środowiska zostały przyjęte z ogromnym oburzeniem.
Dyskusja wywołana zwłaszcza „Strachem” stała się inspiracją do przeprowadzenia badania, które prezentujemy poniżej. Nie pytamy respondentów ani o Grossa i jego książki, ani o stosunek do dyskusji, którą wywołały. Nie pytamy o to, kto ma w tej dyskusji rację. Pytamy natomiast o sprawy niewątpliwie kształtujące w przeszłości stosunki polsko-żydowskie, nasz obecny do nich stosunek i naszą o nich wiedzę i wyobrażenia.
Badanie zostało przeprowadzone w dniach 25-29 lutego 2008 r. na 1010-osobowej próbie przez ośrodek badania rynku i opinii MARECO POLSKA we współpracy z Instytutem Badań Społecznych i Międzynarodowych Fundacji im. Kazimierza Kelles-Krauza.
Czy uważa Pan/Pani, że o stosunkach polsko-żydowskich mówi się ostatnio:
zdecydowanie za dużo 4,8
raczej za dużo 12,0
raczej za mało 10,3
zdecydowanie za mało 6,6
tyle ile trzeba 30,3
nie wiem/nie mam zdania 36,0
Czy interesuje Pana/Panią dyskusja o stosunkach polsko-żydowskich?
zdecydowanie tak 3,0
raczej tak 15,0
raczej nie 23,7
zdecydowanie nie 21,9
trudno powiedzieć 36,4
Odpowiedzi na dwa pytania otwierające ankietę są ilustracją zainteresowania historią stosunków polsko-żydowskich, a także pewną niechęcią do rozmowy na ich temat. Ponad 45% badanych deklaruje brak zainteresowania tą problematyką. Nie jest to jednak typowa postawa wobec dyskusji na tematy związane z niedawną przeszłością. Z naszych badań publikowanych w „Przeglądzie” wynika, że brak zainteresowania dyskusją na temat PRL deklarowało niemal o połowę mniej respondentów, bo nieco ponad 19% („Przegląd”, 17.06.2007).
Czy Pana/Pani zdaniem, Polacy i Żydzi w przeszłości byli dobrymi sąsiadami?
tak 33,7
nie 26,3
nie wiem/trudno powiedzieć 40,0
Czy Pana/Pani zdaniem, Polacy i Żydzi w przeszłości żyli obok siebie w przyjaźni i wzajemnym zrozumieniu?
tak 30,9
nie 30,2
nie wiem/trudno powiedzieć 38,9
Czy Pana/Pani zdaniem, Polacy i Żydzi w przeszłości żyli obok siebie we wzajemnej obojętności?
tak 21,3
nie 39,1
nie wiem/trudno powiedzieć 39,6
Czy Pana/Pani zdaniem, Polacy i Żydzi w przeszłości żyli obok siebie z niechęcią i bez wzajemnego zrozumienia?
tak 21,6
nie 36,5
nie wiem/trudno powiedzieć 41,9
Czy Pana/Pani zdaniem, Polacy i Żydzi w przeszłości żyli obok siebie z wrogością?
tak 18,0
nie 39,9
nie wiem/trudno powiedzieć 42,1
Większość badanych uważa, że Polacy i Żydzi byli przed wojną dobrymi sąsiadami i żyli obok siebie w przyjaźni i wzajemnym zrozumieniu. Takie odpowiedzi wybierało ponad 30% badanych. Ponad 20% respondentów jest jednak zdania, że stosunki te cechowała obojętność, niechęć i brak wzajemnego zrozumienia.
18% jest zdania, że stosunki te były wręcz wrogie, ale przeciwny pogląd wyraża dwa razy więcej badanych, bo 39,9%.
Bardzo wysoki jest odsetek osób, które uciekają w odpowiedź „nie wiem, trudno powiedzieć”. Nie jest to chyba wyłącznie problem braku wiedzy, ale także niechęci do mówienia na ten temat. To zjawisko jest charakterystyczne w odpowiedziach na wszystkie pytania naszej ankiety.
Czy Pana/Pani zdaniem, przed wojną w Polsce dochodziło do prześladowania Żydów?
tak 43,8
nie 23,1
nie wiem/trudno powiedzieć 33,1
Bardzo wysoki odsetek badanych, bo blisko 44%, uważa, że w Polsce przedwojennej dochodziło do prześladowania Żydów. Nie jest to niespójne z poglądami wyrażonymi we wcześniej zadanych pytaniach. Jest raczej ilustracją poglądów, że prześladowania Żydów nie były zjawiskiem dominującym i najbardziej znaczącym w stosunkach Polaków i Żydów.
Czy Pana/Pani zdaniem, Żydzi podczas wojny byli bardziej prześladowani niż Polacy?
zdecydowanie tak 29,7
raczej tak 28,1
raczej nie 8,4
zdecydowanie nie 4,0
nie wiem/trudno powiedzieć 29,8
Nad odpowiedziami na pytanie o losy Polaków i Żydów podczas wojny warto się zastanowić nieco dłużej. Tym razem 29,8% badanych odpowiada: „nie wiem, trudno powiedzieć”. Jest to mniej niż w odpowiedziach na inne pytania. Pytanie to nie dotyczy jednak wzajemnych stosunków Polaków i Żydów, lecz wiedzy o Zagładzie.
Tylko 12,4% jest zdania, że Żydzi nie byli bardziej prześladowani niż Polacy. Przeciwnego zdania jest 57,8% respondentów.
Czy Pana/Pani zdaniem, w czasie okupacji Polacy wykazywali wobec Żydów wystarczająco dużo współczucia?
zdecydowanie tak 12,4
raczej tak 31,1
raczej nie 13,4
zdecydowanie nie 3,5
nie wiem/trudno powiedzieć 39,6
Wiemy o prześladowaniu Żydów. Większość nie ma wątpliwości, że byli bardziej prześladowani niż Polacy. Jednocześnie prawie 40% badanych nie potrafi lub nie chce odpowiedzieć na pytanie, czy Polacy wykazywali wystarczająco dużo współczucia Żydom podczas Zagłady. Nieco tylko więcej, bo 43,5%, odpowiada, że współczucia tego było wystarczająco dużo.
Czy Pana/Pani zdaniem, można było w czasie wojny bardziej pomóc Żydom niż robili to Polacy?
zdecydowanie tak 5,6
raczej tak 20,9
raczej nie 22,0
zdecydowanie nie 6,8
nie wiem/trudno powiedzieć 44,7
26,5% badanych jest zdania, że można było Żydom bardziej pomóc, niż robili to Polacy. Nieco więcej, bo 28,8%, uważa, że bardziej pomóc nie można było. Aż 44,7% nie ma zdania na ten temat.
Czy wierzy Pan/Pani, że Polacy w czasie wojny mogli dokonywać zbrodni wobec Żydów?
zdecydowanie tak 6,1
raczej tak 18,3
raczej nie 23,1
zdecydowanie nie 12,7
nie wiem/trudno powiedzieć 39,8
24,4% respondentów uważa, że zbrodnie takie miały lub mogły mieć miejsce. 35,8% wyklucza możliwość popełniania zbrodni wobec Żydów przez Polaków. Blisko 40% nie ma zdania lub wybierając tę odpowiedź, nie chce mówić na ten temat.
Czy Pana/Pani zdaniem, po wojnie Polacy serdecznie przyjęli powracających z Zagłady Żydów?
zdecydowanie tak 3,4
raczej tak 20,4
raczej nie 22,3
zdecydowanie nie 6,7
nie wiem/trudno powiedzieć 47,2
Blisko połowa badanych nic nie wie lub ukrywa swą wiedzę o tym, jak powracający z Zagłady Żydzi witani byli przez Polaków. 29% uważa, że nie było to serdeczne przyjęcie, a 23,8% jest zdania przeciwnego.
Większość z ocalałych z Zagłady polskich Żydów zaraz po wojnie uciekało z Polski.
Czy uciekali dlatego, że nie chcieli żyć w państwie komunistycznym?
tak 41,0
nie 14,3
nie wiem/trudno powiedzieć 44,7
Czy uciekali dlatego, że nie chcieli żyć w miejscach kaźni swych bliskich?
tak 45,8
nie 13,6
nie wiem/trudno powiedzieć 40,6
Czy uciekali dlatego, że nie chcieli odbudowywać Polski?
ogółem
tak 24,9
nie 29,0
nie wiem/trudno powiedzieć 46,1
Czy uciekali dlatego, że liczyli na to, że gdzie indziej będzie im się żyło lepiej?
tak 56,4
nie 7,5
nie wiem/trudno powiedzieć 36,1
Odpowiedzi na cztery kolejne pytania ilustrują nasze poglądy na temat motywów ucieczki Żydów z Polski zaraz po wojnie. Wynika z nich, że głównymi motywami był wybór lepszych warunków życia, ucieczka z miejsca kaźni najbliższych i niechęć do komunizmu. Większość nie uważa, że głównym motywem była niechęć do odbudowy Polski.
Czy uciekali dlatego, że spotkali się z wrogością Polaków?
tak 33,2
nie 23,8
nie wiem/trudno powiedzieć 43,0
33,2% respondentów wyraża pogląd, że Żydzi, którzy ocaleli z Zagłady, uciekali dlatego, że spotkali się z wrogością Polaków. Jak zwykle najwięcej, bo 43% badanych, nie wie, jak odpowiedzieć na pytanie, lub chce tej odpowiedzi uniknąć.
Czy Pana/Pani zdaniem Polacy zasłużyli na opinię antysemitów?
zdecydowanie tak 3,8
raczej tak 13,0
raczej nie 25,0
zdecydowanie nie 22,8
nie wiem/trudno powiedzieć 35,4
Jeśli pominąć odpowiedzi tych, którzy nie mają zdania na temat, czy Polacy zasłużyli na opinię antysemitów, z odpowiedzi na to pytanie wynika, że zdecydowanie na taką opinię sobie nie zasłużyliśmy. Tylko 16,8% respondentów podziela pogląd, że opinia taka jest uzasadniona.
Wyniki badania powinny stać się przedmiotem refleksji. Poglądy wyrażone przez ankietowanych tworzą dość spójny obraz, z którego wynika m.in., że problematyka stosunków Polaków i Żydów jest sferą wstydliwą naszej zbiorowej świadomości.
_________________________
Czy Polacy mają rzetelną wiedzę o stosunkach polsko-żydowskich?
Jerzy Halbersztadt, dyrektor Muzeum Żydów Polskich
Każde badania socjologiczne ujawniają tylko część rzeczywistości, ale obecne wyniki pokazują nowe zjawisko, które w bardzo istotny sposób dowodzi, że ta wiedza jest większa i pełniejsza, niż poprzednio sądzono. W jednym z pytań proszono o porównanie cierpienia Polaków i Żydów w czasie wojny i tutaj większość respondentów odpowiedziała, że ludność żydowska była bardziej prześladowana. Tak i zdecydowanie tak twierdzi 58% ankietowanych, a tylko 12% mówi, że było odwrotnie. Świadczyć to może o tym, że poruszające te zagadnienia dyskusje publiczne w ostatnich latach, a także skala publikacji na ten temat i towarzyszące im spory docierają stopniowo do opinii publicznej w coraz większym stopniu. Zjawisko to należy nadal obserwować i prowadzić szczegółowe badania, analizować także wiek ankietowanych, poziom wykształcenia i miejsce zamieszkania, aby móc dokładniej stwierdzić, jak głęboko sięgają owe zmiany świadomości i wiedzy publicznej.
Jan Klata, reżyser teatralny
Sądzę, że w tej kwestii następują po 1989 r. zmiany i ta wiedza paradoksalnie przestała być „komfortowa”. Do tej pory utrzymywało się przekonanie, które stawiało niemal na równi cierpienie narodu polskiego i żydowskiego, którego powodem byli Niemcy. Dopiero po 1989 r. zaczęło się mówić, że to nie jest takie jednoznaczne i ta wiedza okazywała się niekiedy bolesna dla Polaków. Takie przewartościowanie musiało boleć, zwłaszcza że mieliśmy do czynienia z próbami przeginania w jedną i drugą stronę. Np. w Izraelu i w bardzo wpływowej diasporze amerykańskiej pojawiały się jednoznacznie niesprawiedliwe wobec Polaków oceny, które mogły wynikać z ignorancji, ale także ze złej woli. Trudno bowiem założyć, by ich autorzy rzeczywiście nie wiedzieli, że sytuacja Polaków bardzo utrudniała wszelką pomoc, bo każda próba skazywała całą rodzinę na śmierć. Dobrze, że w Polsce jest wielu ludzi, którzy pragną to wszystko wyjaśnić i doprowadzić do pojednania. Ta sprawa od dawna nie była załatwiona i nie wiemy, czy kiedykolwiek będzie, ale dziś jest do tego zdecydowanie bliżej niż przed 1989 r. Wyrażam ten pogląd nie jako ekspert, który zna wyniki badań, są to jedynie moje dywagacje, zauważyłem jednak, że z biegiem czasu zachodzą zmiany. Paradoksalnie pokolenia wchodzące teraz w dojrzałe życie, dwudziestoparolatkowie, trzydziestolatkowie wiedzą na ten temat więcej niż ich rodzice.
Prof. Jerzy Kłoczowski, historyk, UMCS, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej
Moim zdaniem, ta wiedza wciąż nie jest wystarczająca, niezwykle silnie bowiem ciążą na niej różne stereotypy, które przyjmuje się dużo łatwiej niż rzetelną wiedzę. Oczywiście są grupy społeczne orientujące się świetnie w danym zagadnieniu, ale szeroko biorąc, dominują stereotypy, które są pochodną różnych zdarzeń, w tym np. napięć z okresu przedwojennego. Np. na wsi panował pogląd, że Żyd to jest ktoś bogaty, ciągle bogacący się, co rozciągano także na wszystkich bogatych, uważając ich za Żydów. Pokazywało to nieznajomość rzeczy i niechęć do jej poznania, ponieważ Polacy i Żydzi to były jednak inne światy, gdzie nie wszystko układało się dobrze. Może trochę inny obraz stwarzała żydowska wyemancypowana inteligencja, ale inaczej to przebiegało w szerokich kręgach społecznych. W XX w. konkurencja ekonomiczna odgryrwała wielką rolę, a do tego dochodziły bardzo silne nacjonalizmy, które symbolizuje hasło „Polska tylko dla Polaków”. Wszystko to sprawia, że żywotność stereotypów jest wielka i łatwo bierze górę nad wiedzą. Dlatego dyskusje na ten temat, które wyjaśniają różne wątpliwości i wzmagają zainteresowanie problematyką stosunków polsko-żydowskich, są bardzo pożyteczne.
Not. BT
Odpowiedz na treść artykułu lub innych komentarzy