Zanim powstała „Więź”

Autor: Grzegorz Sołtysiak | 30 października, 2000

„Fronda” Tadeusza Mazowieckiego i Janusza Zabłockiego z PAX

W 1955 r. doszło w PAX-ie do pierwszego dużego rozłamu. Przeciwko Bolesławowi Piaseckiemu wystąpili młodzi działacze katoliccy z Tadeuszem Mazowieckim i Januszem Zabłockim na czele. W odpowiedzi obaj zostali pozbawieni funkcji organizacyjnych i zawieszeni do czasu przeprowadze­ni samokrytyki, której notabene nigdy nie złożyli. Grupa nieposłusznych, która przeszła do historii pod nazwą „Frondy”, zaktywizowała się po Październiku 1956 r. Już 22 października jej członkowie wydali oświadczenie, w którym poparli przemiany polityczne, demokratyzację i zerwanie ze stalinizmem. Z inicjatywy Mazowieckiego postanowili powołać także Komitet Obecności Katolików, a kilka dni później po rozmowie z Władysławem Bieńkowskim, wówczas jednym z najbardziej zaufanych ludzi Władysława Gomułki, powołali do życia Ogólnopolski Klub Postępowej Inteligencji Katolickiej. W deklaracji ideowej, popierając nowe władze partii i państwa, upomnieli się jednocześnie o powrót prymasa Wyszyńskiego do Warszawy i zasugerowali zmniejszenie wpływów PAX-u.

Władze przyjęły powstanie nowej organizacji z zadowoleniem; przejawem tego było przyjęcie przez Gomułkę założycieli Klubu. Jerzy Zawieyski tak opisał spotkanie z I sekretarzem KC PZPR w swoim dzienniku: ” (Gomułka) Prosił, by pomóc rządowi w uspokojeniu i uśmierzeniu nieobliczalnych wystąpień. Powitał z uznaniem naszą gotowość współdziałania w odbudowie Polski i zaznaczył, że na takim współdziałaniu w odbudowie Polski bardzo mu zależy. Jeszcze raz podkreślił, że socjalizm powinni budować wszyscy, cały naród, a więc i katolicy, nie tylko komuniści”.*¹

Atmosfera odwilży i entuzjazmu sprzyjała takim inicjatywom. W ciągu kilku miesięcy powstało 11 klubów terenowych, zaś w lutym 1958 r., choć sytuacja już była dużo gorsza dla tego rodzaju inicjatyw, wyszedł pierwszy numer miesięcznika “Więź”, z Tadeuszem Mazowieckim pełniącym funkcję redaktora naczelnego.

Jak pisze historyk tego ruchu – Andrzej Friszke, to środowisko było uważane za grupę o wyraźnie lewicowym zabarwieniu i to zarówno w sensie społecznym, jak też miejsca Kościoła w świecie.

Poniżej publikujemy materiały ukazujące genezę tego ruchu. Pochodzą one ze zbiorów Archiwum Dokumentacji Historycznej PRL.

Warszawa, 11 stycznia 1957 r.

Ściśle tajne

Do Komitetu Centralnego PZPR

na ręce I-go

Sekretarza KC PZPR

Ob. Władysława Gomułki

Warszawa

Niżej podpisani, reprezentujący szersze środowisko skupiające ponad trzydziestu katolickich publicystów, młodych pisarzy, naukowców oraz działaczy społecznych zwracają się o pozwolenie na wydawanie tygodnika lub innego rodzaju pisma periodycznego. (…)

Jesteśmy grupą ludzi, którzy w minio­nym okresie Polski Ludowej nie milcze­li, lecz zajmowali postawę zaangażowania społecznego, którzy szukając form równoczesnej służby katolicyzmowi i socjalistycznym rozwiązaniom ustrojowym znaleźli się w Pax-ie. Na przestrzeni lat, żądając od kierownictwa PAX konsekwencji wobec głoszonych zasad, w szczególności zaś protestując przeciw antydemokratycznej linii mafijnej grupy B. Piaseckiego, zostaliśmy – część z nas w połowie roku 1955, inni później – pozbawieni możności wyrażania swych poglądów oraz jakichkolwiek realnych praw do tych form wydawniczych i pra­sowych. Nasze pisma z roku 1955 do KC, w których dawaliśmy wyraz swemu niepokojowi z powodu kierunku rozwo­ju PAX-u i monopolizowania przezeń ru­chu katolickiego oraz postulowaliśmy stworzenie możliwości działania katoli­ków o postawie prawdziwie postępowej w odrębnym środowisku – pozostały w ówczesnych warunkach bez rezultatu.

Obecnie w życiu publicznym kraju istnieją dwa zasadniczo nurty społecz­nej działalności katolików /nie licząc PAX-u/. Jeden z nich wyraża Ogólnopolski Klub Postępowej Inteligencji Katolickiej pod przewodnictwem Jerzego Zawieyskiego, drugi – Tymczasowy Komitet Porozumiewawczy Działaczy Katolickich z J. Frankowskim na czele.

Swoje miejsce określiliśmy w tym nurcie, który krystalizuje się wokół Ogólnopolskiego Klubu Inteligencji Katolickiej. Niektórzy z nas są współzałożycielami tego ośrodka i znajdują się w jego zarządzie.

Perspektywę naszej pracy wiążemy z tym właśnie nurtem ze względów zasadniczych, ponieważ opiera on AAAswoje stanowisko na pryncypialnych podstawach ideowo-moralnych i cieszy się sprawdzonym autorytetem w szerokich kołach społeczeństwa katolickiego w Polsce. Równocześnie nie wyklucza to, lecz przeciwnie – zakłada dyskusje i swobodne ścieranie się poglądów wśród katolików. Nasza postawa ideowa wyraża się w ustosunkowaniu się do programu VIII plenum nie tylko z pozycji polskiej racji stanu, ale z pozycji uznawania za słuszne socjalistycznych rozwiązań ustrojowych i głębokiego ideowego związania się ze sprawą socjalizmu. Stawiamy sobie za zadanie przyczynianie się do łączenia tego kapitału społecznego zaufania, jaki reprezentują autorytatywne środowiska katolickie, z zaangażowaniem w kierunku pogłębiania i konkretyzowania poparcia udzielonego linii nowego kierow­nictwa partii i narodu.

Wychodząc z oceny obecnej sytuacji w społeczeństwie katolickim, sądzimy, że zarówno istniejący stan rzeczy, jak i długofalowa perspektywa uzasadniają potrzebę pracy pisma, które przyczy­niałoby się do przekształcania stosunku katolików do socjalizmu ze stosunku opartego o przesłanki realizmu politycznego w stosunek oparty na głęboko przeżytym wyborze ideowym.

Jest rzeczą zrozumiałą, że zadania tego nie może spełniać prasa PAX-u, który nie posiada obecnie już żadnego kredytu zaufania w świadomych środo­wiskach katolickich, ani też nie repre­zentuje rzeczywiście postępowego sta­nowiska, osłaniając to frazeologią i ru­chliwością swego aparatu.

Z drugiej strony, podjęcie tego zada­nia nie zawsze zmieścić się może w profilu “Tygodnika Powszechnego”, nie mówiąc o pismach kościelnych.

Przedstawiając naszą prośbę o wyra­żenie zgody na założenie przez nas pisma, przychodzimy ze świadomością całej złożoności sytuacji, ogromu trud­ności i wagi zadań, jakie obecnemu kie­rownictwu narodu i partii wypadło re­alizować. Chcemy właśnie poprzez pi­smo przyczyniać się do rozwiązywania tych zadań. W szczególności polityczną funkcję pisma widzimy przez podjęcie przez nie następujących zadań:

a/ Oddziaływanie na rozbudzone przełomem październikowym siły w ruchu katolików w kierunku kon­struktywnego umacniania i rozwijania demokracji socjalistycznej. Pragniemy przeciwdziałać wszystkim tym posta­wom, gdzie pojmowanie procesu demokratyzacji podważa polską rację stanu, stanowiskom traktującym ten pro­ces jako odwrót od socjalistycznych za­łożeń ustrojowych i socjalistycznej per­spektywy rozwojowej Polski.

Chcemy doprowadzać do rozumie­nia demokratyzacji jako procesu orga­nicznego, który tworzy się poprzez co­raz lepsze, konkretne rozwiązania spo­łeczne i gospodarcze. Uważamy za słuszne we właściwy sposób umacniać rozumienie przez katolików, mimo różnic światopoglądowych, kierowniczej roli partii, jako nakazu polskiej racji stanu i warunku dalszego rozwoju de­mokracji socjalistycznej.

b/ Umacnianie tolerancji, jako pod­stawy wzajemnych stosunków między ludźmi różnych światopoglądów oraz zasady życia społecznego regulującej postępowanie organów państwa. Uwa­żamy za słuszne przeciwdziałać przera­dzaniu się różnic światopoglądowych w antagonizmy społeczne /szczególnie w odniesieniu do spraw wychowania młodzieży/, pragniemy współtworzyć w społeczeństwie polskim kulturę współżycia światopoglądowego.

c/ Formułowanie i upowszechnianie współczesnej treści patriotyzmu pol­skiego.

Uważamy za konieczne przeciw­działanie wszelkiego rodzaju szowini­zmem. Chcemy umacniać rozumienie sojuszu z ZSRR jako nakazu polskiej racji stanu. Chcemy przeciwdziałać wszelkim przejawom antysemityzmu. Uważamy za potrzebną walkę nie o chwilową, ale o trwałą i aktywną doj­rzałość i odpowiedzialność społeczno-polityczną wszystkich demokratycz­nych i postępowych sił narodu.

Zwracając się o wyrażenie zgody na założenie przez nas pisma, wycho­dzimy z założenia, że powyższe zada­nia mogą być realizowane w sposób właściwy i skuteczny jedynie w opar­ciu o szeroki i trwały związek z auten­tycznymi środowiskami katolickimi. Praca w kierunku pogłębiania zaangażowania katolików w socjalizm musi być prowadzona od nowa, odrzucając konsekwentnie błędy i sprzeniewie­rzenia doktrynalne i społeczne, jakich dopuścił się PAX. Jesteśmy przekona­ni, że tylko w oparciu o zasady uczci­wości ideowej i zaufania społecznego można doprowadzić do likwidacji skutków kompromitacji postępowej myśli społecznej wśród katolików i zapewnić jej rozwój i skuteczne od­działywanie.

Przyznane nam pismo stałoby się trybuną dla lewicowego ruchu intelek­tualnego, publicystyki i twórczości ar­tystycznej oraz ważnym instrumentem w dyskusji z innymi katolikami. Two­rząc je, pragnęlibyśmy zużyć posiadane możliwości oddziaływania, aby pogłę­biać wśród katolików rozumienie per­spektywy socjalistycznego rozwoju Polski.

Andrzej Krasiński

Jerzy Krzysztoń

Tadeusz Mazowiecki

Janusz Zabłocki

Biuro Prasowe

Komitetu Centralnego PZPR

na ręce t. Artura Starewicza

w miejscu

Nawiązując do przeprowadzonej w dniu 15.ll.br. rozmowy załączamy przy niniejszym odpis złożonego w Urzędzie Wydawnictw Przemysłu Poligraficznego i Księgarstwa wniosku o zezwolenie na wydawanie miesięcz­nika oraz prosimy o wyrażenie dla tego wniosku aprobaty i poparcia.

Nasze stanowisko ideowo-polityczne określiliśmy najogólniej w piśmie skierowanym w dniu 8 stycznia br. na ręce I-go Sekretarza KC, a także w pi­śmie do Rady Redaktorów przy Biurze Prasowym KC z dnia 22 stycznia br.

Miesięcznik nasz widzimy jako pi­smo społeczno-kulturalne podejmujące w sposób konkretny i żywy problemy współczesności, które ze względu na swoją wagę domagają się ustawienia w centrum zainteresowań środowisk katolickiej inteligencji. Miesięcznik stałby się czynnikiem dyskusji wewnętrzno-katolickiej, umożliwiającej przez swobodną wymianę poglądów i argumentów przeciwdziałanie ciąże­niu konserwatyzmu społecznego na po­stawę katolickiej inteligencji. Byłby on w szczególności instrumentem naszego oddziaływania ideowego wewnątrz te­go nurtu życia katolickiego, w którym bierzemy udział tj. nurtu wyrażanego przez Ogólnopolski Klub Postępowej Inteligencji Katolickiej z Jerzym Za­wieyskim na czele. (…)

*¹ Fragmenty “Dziennika” J. Zawiey­skiego (oraz foto) za: A Friszke, Oaza na Kopernika. Klub Inteligencji Kato­lickiej 1956-1989, Warszawa 1997.