Co zrobiono z prawem karnym?

Autor: Jan Widacki | 24 czerwca, 2019

Opinia publiczna wie tyle, że PiS w wielkim pośpiechu zreformowało prawo karne, że z tego pośpiechu wyszła być może ustawa niedopracowana, przeciwko czemu protestowali jacyś prawnicy. Minister Ziobro zarzucił tym prawnikom kłamstwo, postraszył sądem, potem sądem już nie straszył, ale przy kłamstwie obstawał.

Przeciętny Kowalski zrozumiał też tyle, że znowelizowany kodeks zaostrzył kary za rozmaite przestępstwa, z czego on, Kowalski, jest w sumie zadowolony. Otóż trzeba jasno powiedzieć, że ostatnia nowelizacja Kodeksu karnego zmieniła całą filozofię prawa karnego, a skutki tego prędzej czy później odczuje właśnie przeciętny Kowalski. Spróbujmy więc w sposób możliwie przystępny wyjaśnić, krok po kroku, co się stało.

Zacznijmy od tego, co to jest prawo karne. Otóż prawo karne to, najogólniej rzecz ujmując, takie prawo, które określa, jakie czyny są zabronione pod groźbą kary, jakie kary za jakie czyny się wymierza i na jakich zasadach. Aby napisać takie prawo, trzeba wcześniej rozważyć, jakie czyny powinny być zakazane pod groźbą kary i czemu kara ma służyć. Przemyślenia na ten temat datują się od starożytności. Jedni twierdzili, że kara ma sens praktyczny, jej celem jest oddziaływanie profilaktyczne. Bojąc się kary, ludzie nie popełniają czynów, za które ona grozi. Drudzy w karze widzieli rodzaj pokuty za dokonany czyn. Kara miała zatem przywrócić przestępcy-grzesznikowi utraconą przez fakt popełnienia przestępstwa łaskę bożą. Inni uważali, że przestępca swoim czynem narusza ład moralny, a kara uczyni temu ładowi moralnemu zadość. W obydwu ostatnich stanowiskach kara miała sens metafizyczny, nie praktyczny. We wszystkich trzech natomiast karano przede wszystkim przestępstwo, nie przestępcę. Ciężkie przestępstwo – surowa kara. Lżejsze – kara łagodniejsza. Ale zawsze kara była tak lub inaczej uzasadnionym odwetem.

Towarzyszyło temu przekonanie, że surowość kary to najlepsze remedium na przestępczość.

Życie jednak pokazało, że wprawdzie kary są coraz surowsze, coraz okrutniejsze (przypomnijmy sobie wszystkie kwalifikowane kary śmierci w dawnym prawie polskim: wbijanie na pal, łamanie kołem itd.), egzekucji dokonuje się publicznie, ku przestrodze, ale przestępczość wciąż rośnie. Surowość kar ani tym bardziej ich okrucieństwo nie miały wpływu na poziom przestępczości. Stąd wzięło się u myślicieli doby oświecenia przekonanie, że nie tędy droga. „Lepiej przestępstwom zapobiegać, niż za nie karać”, twierdzili Monteskiusz i Beccaria. „Nie surowość kary, ale jej nieuchronność powstrzymują przed przestępstwem”, wywodził Beccaria. „Surowość kar lepiej odpowiada despotyzmowi, (…) łatwo byłoby udowodnić, iż we wszystkich państwach Europy kary zmniejszały się lub powiększały, w miarę jak zbliżano się lub oddalano od wolności”, dodawał Monteskiusz.

Karanie za przestępstwa nie wymagało poznawania przyczyn przestępczości. Toteż mało kto nad przyczynami się zastanawiał. W ostateczności wszystko można było zwalić na kuszenie przez szatana. Jeśli jednak chciano by przestępstwom zapobiegać, trzeba było poznać ich przyczyny. Z tej potrzeby zrodziła się kryminologia.

W dobie pozytywizmu, gdy rozwinięte już były nauki szczegółowe, w tym nauki o społeczeństwie i nauki o człowieku, na przestępcę i przestępstwo spojrzano inaczej. Zaczęto dociekać przyczyn przestępstw metodami pozwalającymi na empiryczną weryfikację. Tych przyczyn szukano w warunkach społecznych (nurt socjologiczny), w jednostce i jej odziedziczonych cechach (nurt indywidualny), wreszcie w obydwu tych czynnikach i ich wzajemnej interakcji (nurt multikauzalny). Przyjęcie, że przestępczość jest zdeterminowana takimi czynnikami, musiało zmienić całą filozofię karania. Kara, tracąc cel metafizyczny i metafizyczne uzasadnienie, miała realizować cele praktyczne. Chronić społeczeństwo przed przestępcą (kiedy siedział w więzieniu, nie był groźny), a jego samego w miarę możności poprawić, wychować. Ponieważ wiadomo było, że ludzie łatwiej staczają się na drogę przestępstwa, gdy są nieprzystosowani społecznie, a to nieprzystosowanie jest często wynikiem zaniedbań wychowawczych w rodzinie, braku zawodu i możliwości znalezienia pracy, czas pobytu w więzieniu starano się wykorzystać na resocjalizację. Gdy skazany nie miał zawodu – na naukę zawodu. Gdy był alkoholikiem lub cierpiał na zaburzenia osobowości – na terapię. Poza tym karano nie jak dotąd przestępstwo, ale konkretnego człowieka – przestępcę. A ponieważ każdy jest inny, aby osiągnąć cel, jakim jest resocjalizacja, dla każdego potrzebna była inna kara. Tę zmianę podejścia dobrze ilustruje przykład. W austriackim prawie karnym z 1852 r., obowiązującym na części ziem polskich do roku 1932, za zabójstwo umyślne przewidziana była tylko kara śmierci. Była to „sankcja ściśle oznaczona”. Musiała być zastosowana wobec każdego, kto popełnił zabójstwo umyślne, bez względu na jego właściwości osobiste, motywacje, sposób działania, stopień winy itd. W polskim Kodeksie karnym z 1932 r. za zabójstwo umyślne przewidziana była sankcja od 5 do 15 lat więzienia, dożywotniego więzienia albo kara śmierci. Sąd przed wymierzeniem kary musiał dokładnie zbadać to, co przy sankcji ściśle oznaczonej było bez znaczenia. Karano bowiem człowieka, nie przestępstwo.

Ostatnia nowelizacja Kodeksu karnego wykreśliła jako cel kary jej oddziaływanie wychowawcze. Cofnęliśmy się w prawie karnym o ponad 100 lat. Kara jest znów, jak do XIX w., tylko odwetem. Nowelizacja w sposób drakoński zaostrzyła kary, a to – jak twierdzi Monteskiusz – jest symptomatyczne „dla państwa oddalającego się od wolności”. Niestety, to niejedyna oznaka tego, że oddalamy się od wolności liberalnej demokracji i zmierzamy do autorytarnej despotii.

Kowalski może tego wszystkiego nie rozumieć. Nie rozumie tego zapewne minister Ziobro, traktujący prawo karne wyłącznie instrumentalnie, uprawiając klasyczny „populizm penalny”. Z przyczyn zasadniczych nie był w stanie tego pojąć wiceminister Jaki. Ale wiceminister Warchoł dobrze to wie, a w każdym razie wiedzieć powinien. Jest doktorem habilitowanym z zakresu prawa karnego. I tego z kolei ja nie mogę zrozumieć.