Co po 2023 r. wiemy o sprawach frankowych? Krótki przegląd najważniejszych prokonsumenckich orzeczeń

Autor: Przegląd | 19 stycznia, 2024

Rok 2023 był jednym z najbardziej owocnych lat, jeśli chodzi o wysyp ważnych orzeczeń, przede wszystkim TSUE, mających wpływ na los kredytobiorców frankowych, prowadzących do polepszenia sytuacji konsumentów. Orzecznictwo TSUE wyeliminowało również wiele wadliwych i probankowych koncepcji orzeczniczych, jakie występowały w polskich sądach, w tym w szczególności całkowicie błędną koncepcję „bezskuteczności zawieszonej”, wykreowaną przez Sąd Najwyższy w 2021 r.

Poniżej prezentuję krótki przegląd najważniejszych orzeczeń 2023 r., kształtujących w sposób prokonsumencki linię orzeczniczą w sprawach frankowych wraz z syntetycznym omówieniem zagadnień, których dotyczyły.

Brak możliwości odbierania konsumentom odsetek ustawowych za opóźnienie

Od kiedy Sąd Najwyższy w 2021 roku wykreował tzw. koncepcję „bezskuteczności zawieszonej”, o której mowa w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 07.05.2021 r. (III CZP 6/21), w orzecznictwie sądów polskich dochodziło niejednokrotnie do oddalania roszczeń konsumentów z tytułu odsetek ustawowych za okres przed odebraniem przez sąd prowadzący sprawę sformalizowanego oświadczenia o zgodzie na ustalenie nieważności umowy kredytu.

W 2023 roku doszło do istotnego przełomu w zakresie linii orzeczniczej co do początkowego terminu liczenia odsetek ustawowych za opóźnienie.

I tak, Trybunał sprawiedliwości unii Europejskiej, przychodząc z pomocą kredytobiorcom, w wyroku z dnia 07 grudnia 2023 r. (C-140/22) opowiedział się przeciwko koncepcji „bezskuteczności zawieszonej” wykreowanej przez Sąd Najwyższy w 2021 roku.

TSUE wyjaśnił, że przepisy Dyrektywy 93/13 wskazują, że wykonywanie praw, które konsument wywodzi z tej dyrektywy, nie może być uzależnione od złożenia przez tego konsumenta przed sądem oświadczenia. Wedle TSUE nie ma podstaw do tego, aby konsument musiał przed sądem oświadczać, że jednak chce korzystać z praw przyznanych przez Dyrektywę 93/13, bowiem z założenia wytaczając powództwo korzysta on z ochrony przewidzianej przez Dyrektywę 93/13. Trybunał przypomniał, że z utrwalonego orzecznictwa wynika, że art. 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13 wymaga, aby nieuczciwe warunki nie były wiążące dla konsumentów, przy czym taki skutek nie może zostać zawieszony albo uzależniony od spełnienia przesłanek przewidzianych przez prawo krajowe lub wynikających z orzecznictwa krajowego. Co szczególnie istotne, zdaniem Trybunału nałożenie na konsumenta obowiązku złożenia sformalizowanego oświadczenia celem dochodzenia roszczeń podważałoby odstraszający skutek wobec banku stosującego nieuczciwe postanowienia umowne.

Obecnie więc, dzięki wspomnianemu wyrokowi TSUE kredytobiorcy będą mogli domagać się zasądzenia odsetek ustawowych już od momentu wezwania banku do zapłaty.

Zarzut zatrzymania w świetle prawa UE

Rok 2023 przyniósł nam również rozstrzygnięcie w zakresie zarzutu zatrzymywania, który jest masowo podnoszony przez banki w sprawach frankowych.

Wyrokiem z dnia 14 grudnia 2023 r. w sprawie C-28/22 TSUE rozstrzygnął w szczególności zagadnienie zarzutu zatrzymania, uznając zarzut zatrzymania niedopuszczalny, jako prowadzący do ograniczenia prawa konsumenta do odsetek ustawowych, co sprzeczne jest z prawne UE.

TSUE, dostrzegając, iż w polskim prawie uwzględnienie zarzutu zatrzymania prowadzi do pozbawienia kredytobiorców odsetek ustawowych (bowiem chwilą podniesienia tego zarzutu niwelowany jest stan opóźnienia w spełnieniu świadczenia), stwierdził, że skuteczność ochrony przyznanej konsumentom przez Dyrektywę 93/13 byłaby zagrożona, gdyby konsumenci, powołując się na prawa, które wywodzą z dyrektywy 93/13, byli narażeni na ryzyko nieotrzymania odsetek za opóźnienie od kwot, które powinny im zostać zwrócone ze względu na nieważność takiej umowy od momentu upływu terminu nałożonego na przedsiębiorcę do wykonania świadczenia, po tym jak przedsiębiorca ten otrzyma wezwanie do zwrotu tych kwot.

Praktyczny skutek odpowiedzi TSUE sprowadza się do wniosku, iż skoro w prawie polskim zarzut zatrzymania prowadzi do zniwelowania stanu opóźnienia i pozbawia stronę przeciwko której zarzut jest zgłoszony prawa do uzyskania odsetek ustawowych od podmiotu podnoszącego zarzut, to niedopuszczalne jest powoływanie się przez bank na zarzut zatrzymania, bowiem prowadziłoby to do ograniczenia konsumentowi praw wynikających z Dyrektywy 93/13 w zakresie prawa do domagania się odsetek ustawowych za opóźnienie od przedsiębiorcy, którego konsument wezwał do zapłaty w związku z nieważnością umowy kredytu frankowego.

Po wskazanym wyroku TSUE linia orzecznicza sądów polskich kształtować zaczęła się dwutorowo: część sądów nie uwzględnia już zarzutu zatrzymania, natomiast część sądów go uwzględnia, lecz jednocześnie nie odbiera konsumentom praw do odsetek ustawowych (przyznaje się kredytobiorcy odsetki ustawowe za opóźnienie od dnia wezwania do zapłaty mimo zastrzeżonego w wyroku zatrzymania).

Brak możliwości domagania się przez banki rekompensat w związku z nieważnością umowy. Upadek koncepcji wynagrodzenia za korzystanie z kapitału oraz waloryzacji

Rok 2023 był przełomowy także ze względu na przesadzenie przez TSUE, iż bankom nie należą się żadnego rodzaju rekompensaty z tytułu korzystania przez konsumentów z kapitału w sytuacji, gdy umowa kredytu jest nieważna.

Batalia o wynagrodzenie za korzystanie z kapitału toczyła się przez wiele lat. Już na przełomie 2019/2020 roku banki zaczęły prowadzić kampanię medialną, strasząc kredytobiorców tego rodzaju roszczeniami. Zagrożenie możliwością żądania wynagrodzenia było przez banki wykorzystywane do „zachęcania” kredytobiorców do zawierania ugód na warunkach banków. Tym niemniej, wszelkie nadzieje banków upadły wraz z kilkoma orzeczeniami TSUE, przesądzającymi brak prawa banków do jakichkolwiek rekompensat.

I tak, w sprawie C-520/21, wyrokiem z dnia 15 czerwca 2023 r. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej pozbawił banki prawa do żądania od konsumentów jakiejkolwiek rekompensaty (w tym najpowszechniejszego wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z kapitału) w razie unieważnienia umowy kredytu przez sąd. Wyrokiem tym TSUE ostatecznie uciął funkcjonujące w ostatnich latach spekulacje, mające na celu powstrzymać kredytobiorców przed dochodzeniem swoich praw w sądzie. Zdaniem TSUE po uznaniu umowy kredytu hipotecznego za nieważną ze względu na nieuczciwe warunki konsumenci mogą dochodzić względem banków roszczeń wykraczających poza zwrot świadczeń pieniężnych, natomiast banki nie mają takiego prawa. TSUE opowiedział się wprost przeciwko roszczeniom banków (spełniających funkcję rekompensat), w tym o wynagrodzenie za korzystanie z kapitału w przypadku ustalenia nieważności umowy kredytu.

Mimo wyroku TSUE z dnia 15.06.2023 r. (C-520/21) banki zaczęły nową kampanię skierowaną przeciwko kredytobiorcom frankowym, zastraszając ich możliwością kierowania roszczeń o waloryzację kapitału kredytu wobec utraty siły nabywczej pieniądza w czasie (w sytuacji ustalenia nieważności umowy kredytu) twierdząc, że rzekomo zagadnienie waloryzacji nie było rozpoznawane w sprawie C – 520/21.

Następnie, w wyroku z dnia 07 grudnia 2023 r. (sprawa C-140/22) TSUE ponownie wskazał, że Dyrektywa 93/13 wyklucza możliwość żądania przez instytucję bankową rekompensaty wykraczającej poza zwrot kapitału wypłaconego z tytułu wykonania nieważnej umowy oraz poza zapłatę ustawowych odsetek za zwłokę liczonych od dnia wezwania do zapłaty. TSUE dodatkowo wskazał, że Dyrektywa 93/13 wyklucza również przyznanie bankowi rekompensaty poprzez zmniejszenie rekompensaty żądanej przez danego konsumenta z tytułu zwrotu kwot zapłaconych przez niego w wykonaniu rozpatrywanej umowy do wysokości równowartości odsetek, jakie bank otrzymałby, gdyby umowa była ważna.

Ostatecznie, z pomocą po raz kolejny przyszedł Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, który w dniu 11 grudnia 2023 r. wydał na posiedzeniu niejawnym postanowienie w sprawie C-756/22, z którego wynika, iż bankom nie przysługuje jakakolwiek rekompensata z tytułu korzystania przez konsumentów z kapitału kredytu w sytuacji nieważności umowy, w tym bank nie ma prawa domagania się waloryzacji kapitału. TSUE przypomniał, że wykładnię prawa Unii, o dokonanie której zwrócił się sąd odsyłający, można wywieść w sposób jednoznaczny z wyroku z dnia 15 czerwca 2023 r. (C-520/21). Odwołując się do treści wcześniejszego wyroku w sprawie C-520/21, TSUE wskazał wprost, że art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 Dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, iż w kontekście uznania umowy kredytu hipotecznego zawartej z konsumentem przez instytucję bankową za nieważną w całości ze względu na to, że umowa ta zawiera nieuczciwe warunki, bez których nie może ona dalej obowiązywać, stoją one na przeszkodzie wykładni sądowej prawa państwa członkowskiego, zgodnie z którą instytucja ta ma prawo żądać od tego konsumenta zwrotu kwot innych niż kapitał wpłacony na poczet wykonania tej umowy oraz ustawowe odsetki za opóźnienie od chwili wezwania do zapłaty.

W świetle ostatniego postanowienia TSUE (C-756/22) nie ma już zatem żadnych wątpliwości, że w przypadku nieważności umowy kredytu bank nie ma prawa żądać od kredytobiorcy zwrotu kwot innych niż kapitał wpłacony na poczet wykonania tej umowy oraz ustawowe odsetki za opóźnienie od chwili wezwania do zapłaty o zwrot takiego kapitału. Nie jest więc dopuszczalne domaganie się przez bank, ani waloryzacji, ani wynagrodzenia za korzystanie z kapitału, ani tez jakiejkolwiek innej rekompensaty.

Wydając w/w orzeczenia TSUE jasno i stanowczo wypowiedział się przeciwko koncepcji Sądu Najwyższego wspomnianej w wyroku z dnia 11 grudnia 2019 r. (V CSK 382/18) co do tzw. wynagrodzenia za korzystanie z kapitału. To wskazany wyrok SN zapoczątkował kampanię banków skierowaną przeciwko kredytobiorcom, które to banki twierdziły, że przysługują im rekompensaty za korzystanie z kapitału.

Wskazane orzeczenia TSUE powinny ostatecznie położyć kres roszczeniom banków o rekompensatę z tytułu korzystania przez konsumentów z kapitału w sytuacji nieważności umowy kredytu.

Możliwość dochodzenia roszczeń przez pracowników banków

W dniu 21 września 2023 r. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej wydał wyrok w sprawie C-139/22, w którym wypowiedział się w kwestii statusu konsumenckiego pracownika banku posiadającego wykształcenie wyższe z zakresu zarządzania i finansów.

TSUE stanął na stanowisku, że przedsiębiorca ma obowiązek poinformowania zainteresowanego konsumenta o istotnych cechach zawartej z nim umowy oraz o ryzyku związanym z tą umową, i to nawet wówczas, gdy ów konsument jest jego pracownikiem i posiada odpowiednią wiedzę w dziedzinie wspomnianej umowy. Tym samym, TSUE przesądził, że posiadanie wykształcenia wyższego (np. z zakresu bankowości, zarządzania czy finansów), a dodatkowo zatrudnienie w banku, nie powoduje, jako kredytobiorca tracił możliwość kwestionowania nieuczciwego charakteru postanowień umownych. Przypomnieć należy, że przyznanie statusu konsumenckiego ma istotne znaczenie w sporze z bankiem, bowiem uzależnia ono przyznanie ochrony na gruncie Dyrektywy 93/13. Stanowisko TSUE wynika z jego wcześniejszego orzecznictwa zgodnie z którym ochrona konsumenta ma charakter podstawowy, a wątpliwości należy interpretować na korzyść uznania, że dana osoba działała w charakterze konsumenta.

Przesądzenie możliwości dochodzenia roszczeń w przypadku kredytów w całości spłaconych

W sprawach frankowych kontrowersje w orzecznictwie dotyczyły również możliwości dochodzenia roszczeń w przypadku kredytów w całości spłaconych.

I tak, wyrok TSUE z dnia 16 marca 2023 r. (C-6/22) potwierdził możliwość dochodzenia roszczeń w przypadku kredytów spłaconych. TSUE zauważył, że ochrona przyznana przez Dyrektywę 93/13 nie może być ograniczona jedynie do okresu wykonania umowy zawartej z konsumentem przez przedsiębiorcę, lecz że obowiązuje ona również po wykonaniu tej umowy. Tym samym, nie ma w istocie znaczenia fakt, iż kredyt został w całości spłacony a umowa nie jest wykonywana – okoliczność ta nie pozbawia konsumenta ochrony prawnej.

Otwarcie drogi do dochodzenia roszczeń pojedynczym kredytobiorcom. Zagadnienie współuczestnictwa w procesie

W naszym zestawieniu najważniejszych orzeczeń 2023 roku w sprawach frankowych znalazło się również miejsce na wspomnienie dwóch uchwał Sądu Najwyższego dotyczących zagadnienia współuczestnictwa w procesie.

Dotychczas w sprawach frankowych występował problem czy w procesie muszą występować wszyscy kredytobiorcy, czy też nie. Sądy niejednolicie rozstrzygały problem istnienia tzw. współuczestnictwa koniecznego. Część sadów przyjmowała, że jedynie jeden z kredytobiorców może wystąpić z pozwem o ustalenie nieważności umowy kredytu, natomiast druga część przyjmowała istnienie wspomnianego współuczestnictwa koniecznego co implikowało udziałem wszystkich kredytobiorców.

I tak, w dniu 19 października 2023 r. w sprawie III CZP 12/23 Sąd Najwyższy przesądził, że: „W sprawie przeciwko bankowi o ustalenie nieważności umowy kredytu nie zachodzi po stronie powodowej współuczestnictwo konieczne wszystkich kredytobiorców.” Następnie, w dniu 26 października 2023 r. w sprawie III CZP 156/22 Sąd Najwyższy podjął zbieżną uchwałę, stwierdzając, że: W sprawie o ustalenie nieważności umowy kredytu i o zwrot nienależnych świadczeń spełnionych na jej podstawie po stronie powodowej nie zachodzi współuczestnictwo konieczne kredytobiorców.

Jak widać, Sąd Najwyższy wydał dwie tożsame uchwały dotyczące problemu współuczestnictwa w procesie o ustalenie nieważności umowy kredytu (III CZP 12/23 i III CZP 156/22). Wedle Sądu Najwyższego każdy kredytobiorca posiada prawo do samodzielnego dochodzenia roszczeń, w tym o ustalenie nieważności umowy kredytu. Wskazane uchwały Sądu Najwyższego dały możliwość dochodzenia roszczeń przez każdego z kredytobiorców samodzielnie.

Podsumowanie

Jak widać, rok 2023 obfitował w wiele orzeczeń, które w sposób prokonsumencki kształtowały linię orzeczniczą w sprawach kredytów z udziałem waluty obcej. Wiele palących problemów zostało rozstrzygniętych na poziomie europejskim, a i na poziomie krajowym Sąd najwyższy w sposób korzystny dla konsumentów rozstrzygnął kwestię współuczestnictwa. Jednakże mimo jasnych wytycznych Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej banki niechętnie zmieniają swoją politykę w zakresie bezrefleksyjnego negowania roszczeń Frankowiczów.

Autor: r.pr. Miłosz Filip z Kancelarii Radców Prawnych Korzybski Wojciński Sp.k.