Imre Nagy stał się symbolem przemian 1989 roku, przede wszystkim jako ofiara dawnego systemu, który sam współtworzył
Imre Nagy – najbardziej znany premier powojennych Węgier, kojarzony nieodłącznie z Rewolucją Węgierską 1956, której po 1989 r. stał się nieoczekiwanym symbolem, jest postacią, wokół której toczą się do dziś gorące debaty i spory. Niewątpliwie był osobą, która budowała węgierski komunizm, nad Balaton dotarł zaraz za radzieckimi czołgami prosto z Moskwy, w której spędził na emigracji 15 lat. Był autentycznie zafascynowany ideologią komunistyczną, wielokrotnie zresztą ponosił tego konsekwencje – co najdziwniejsze – bardzo często ze strony swoich współtowarzyszy, którzy nieraz zmuszali go do samokrytyki, pozbawiali pracy i wykluczali z szeregów partyjnych.
W 1956 r. stanął wobec tragicznego momentu w historii Węgier. Targany wewnętrznymi sprzecznościami, podłamany psychicznie zachował się jednak godnie jak na prawdziwego męża stanu przystało. Jego przemówienie radiowe z 4 listopada, w którym ogłosił inwazję wojsk radzieckich, do dziś robi wrażenie. Podstępnie porwany, skazany na śmierć, pochowany owinięty w papę i drut kolczasty twarzą do ziemi, przeleżał na śmietniku historii 31 lat. Po 1989 r. Węgry uznały Imre Nagya, komunistę z krwi i kości, za ofiarę stalinizmu i symbol demokratycznych przemian.
Urodził się w Kaposvárze 6 czerwca 1896 r. Po ukończeniu 19. roku życia Nagy walczył na froncie włoskim, w Galicji dostał się do niewoli rosyjskiej i został osadzony w obozie jenieckim nad Bajkałem. Po wybuchu rewolucji w Rosji został członkiem straży obozowej, która pod wpływem agitacji bolszewickich Kozaków wzięła udział w walkach zbrojnych przeciwko białym. W maju 1920 r. stał się członkiem Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików).
W połowie kwietnia 1921 r. Imre Nagy powrócił na Węgry i wstąpił do Socjaldemokratycznej Partii Węgier. Zaangażował się później w budowanie struktur Węgierskiej Partii Socjalistycznej. Nagy był zafascynowany Związkiem Radzieckim początku lat 30., uważał, że tylko w tym kraju będzie mógł swobodnie realizować się w ruchu komunistycznym, w który głęboko wierzył. W 1930 r. poprosił o pozwolenie pozostania w ZSRR. Uzyskał zgodę i pracę w moskiewskim Międzynarodowym Instytucie Rolnictwa. Na ten okres przypadają oskarżenia, że Imre Nagy współpracował z NKWD pod pseudonimem „Wołodia”. Według Jánosa Rainera, autora biografii Imre Nagya, tzw. akta Wołodii mające potwierdzać agenturalną działalność zostały prawdopodobnie skompletowane znacznie później, w 1989 r., by skompromitować symbole demokratycznych przeobrażeń na Węgrzech. Np. w 1989 r. listę osób, z którymi Imre Nagy spotykał się podczas pobytu w ZSRR, przedstawiono jako wykaz tych, na których donosił.
Czystki lat 30. dotknęły Imre Nagya – w 1936 r. wykluczono go z partii i wyrzucono z pracy. Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej Imre Nagy zgłosił się do armii i trafił do oddziału NKWD stworzonego do prowadzenia akcji dywersyjnych za linią frontu – do jakich akcji – tego do tej pory nie wiadomo. Nie wiadomo też do dziś, jak to się stało, że osoba niepełniąca znaczącej roli w węgierskiej emigracji komunistycznej w Moskwie, otrzymała w 1944 r. stanowisko ministra rolnictwa w nowo powstającym rządzie mającym przejąć władzę po wyzwoleniu Węgier oraz członkostwo w grupie organizującej przyszłą węgierską partię komunistyczną.
Jako minister rolnictwa zapoczątkował reformę rolną w 1945r., a po pierwszych wyborach parlamentarnych został ministrem spraw wewnętrznych. W 1947 r. wybrano go przewodniczącym Zgromadzenia Narodowego. Piastowanie tej funkcji przypadło akurat na okres likwidacji węgierskiego parlamentaryzmu oraz systemu wielopartyjnego. Od przełomu 1947/1948 zaczęto odchodzić od demokratycznego systemu w kierunku rozbudowy systemu stalinowskiego. Gdy Nagy próbował stawiać opór rozbudowie dyktatury, zaczęto go izolować wewnątrz partyjnego kierownictwa. Choć we wrześniu 1949 r. Imre Nagy dokonał samokrytyki przed Komitetem Centralnym, to jednak nie zapobiegło wykluczeniu go z Biura Politycznego.
Mimo to został członkiem Komitetu Centralnego Węgierskiej Partii Pracujących (WPP), a także nauczycielem akademickim, profesorem, kierownikiem Katedry Polityki Rolnej Uniwersytetu Nauk Ekonomicznych w Budapeszcie. W 1950 r. otrzymał tekę ministra aprowizacji, a później tzw. ministra skupu, ponownie też został członkiem Biura Politycznego WPP. Kiedy umarł Józef Stalin, to właśnie Imre Nagy zgłosił w parlamencie ustawę upamiętniającą radzieckiego dyktatora. Na początku czerwca 1953 r. całe węgierskie kierownictwo zostało wezwane do Moskwy na konsultacje dotyczące reform kadrowych i gospodarczych. To tam zapadła decyzja, by funkcję premiera objął Imre Nagy – człowiek „znany w Moskwie”. Jako premier zaczął wprowadzać reformy zwane „nowym etapem”, o poparcie których gorąco zabiegał w Moskwie. Poczynania Imre Nagya w ramach „nowego etapu” nie podobały się Nikicie Chruszczowowi, który jako strażnika radzieckiej polityki na Węgrzech widział Mátyása Rákosiego. Po spotkaniu delegacji węgierskiej z KC KPZR w Moskwie w styczniu 1955 r. los Imre Nagya był już przesądzony. W kwietniu wykluczono go z partii, usunięto ze stanowiska premiera, musiał też zrzec się mandatu poselskiego, tytułu profesora i członkostwa w Węgierskiej Akademii Nauk. Wtedy przeżył poważne załamanie psychiczne, poprzedzone zawałem serca. Znalazł się w całkowitej izolacji.
Wokół usuniętego Imre Nagya skupiło się bardzo wiele osób, coś w rodzaju opozycji. Liczne grono odwiedzało go w mieszkaniu, gdzie dyskutowano o reformach i stworzeniu czegoś na wzór kolejnego „nowego etapu”. Rákosi zlecił przygotowania do pokazowego procesu, by ostatecznie zakończyć „sprawę Nagya”. Sam Nagy też nie próżnował – prowadził bogatą korespondencję z Komitetem Centralnym, w której polemizował z postawionymi mu zarzutami, przedstawiał analizy i studia. W sumie powstało 19 prac, które w 1957 r. zostały przemycone na Zachód i wydane w wielu językach.
Po XX Zjeździe KPZR siła opozycji na Węgrzech zaczęła rosnąć, ale Nagy utrzymywał dystans wobec tych działań, choć cieszył się w Budapeszcie ogromną popularnością. Kryzys polityczny 1956 r. pogłębiał się. Rákosiego zastąpił w lipcu 1956 r. Ernö Gerö. Równolegle w Polsce nastąpiły także głębokie przemiany polityczne – Władysław Gomułka, reprezentujący podobną linię co Imre Nagy, został I sekretarzem KC PZPR. Nadeszło pamiętne dla Węgrów popołudnie dnia 23 października 1956 r.
Początkowo Imre Nagy zachował bierność i dystans wobec sytuacji, jaka zaczęła się rozwijać w Budapeszcie. Dopiero po południu, gdy na placu Kossutha zaczęły się gromadzić tłumy, grupa jego ideologicznych przyjaciół zdołała go namówić, by przemówił do zgromadzonego tłumu. Gdy stanął w oknie parlamentu, przeraził się. Wspominał: „Kiedy zorientowałem się, jak gorąca atmosfera panuje na placu, uświadomiłem sobie, że to, co chciałem powiedzieć, nie zaspokoi oczekiwań tłumu. Tak więc należało powiedzieć co innego”. Przemówienie Imre Nagya zawiodło zgromadzony tłum, który oczekiwał męża stanu obiecującego radykalną zmianę sytuacji. Wieczorem pod budynkiem radia wybuchły walki. Nikita Chruszczow powiadomił Ernö Gerö o decyzji Prezydium KPZR o wysłaniu wojsk radzieckich do Budapesztu. Imre Nagy stał się biernym obserwatorem procesu decyzyjnego, któremu nie mógł lub – nie zdając sobie sprawy z konsekwencji – nie chciał się przeciwstawić. Zadziwiająca bierność Imre Nagya będzie miała miejsce jeszcze w wielu momentach w okresie do 4 listopada 1956 r. Tymczasem 24 października niespodziewanie powierzono Nagyowi funkcję premiera. Pierwszym dokumentem, jaki podpisał, był dekret o wprowadzeniu stanu wojennego. Po południu wygłosił przemówienie radiowe, w którym wezwał do zachowania spokoju i porządku oraz zapewnił o powrocie do realizacji założeń „nowego etapu”. Następnego dnia ze stanowiska I sekretarza usunięto Ernö Gerö i mianowano Jánosa Kádára. Próbowano wmanewrować Nagya, by podpisał antydatowany na 23 października list, w którym węgierski rząd miał prosić ZSRR o interwencję. Sfałszowany dokument podpisał ostatecznie András Hegedüs, były premier (przed Nagyem). 28 października odczytano podpisany przez Imre Nagya komunikat o natychmiastowym przerwaniu ognia, później zaś premier wygłosił na posiedzeniu rządu swoje przemówienie programowe, dotyczące m. in. przerwania ognia, nietykalności dla walczących cywilów, wycofania wojsk radzieckich z Budapesztu, a także spraw gospodarczych. Tego samego dnia wojska radzieckie zaczęły pozorowany odwrót ze stolicy Węgier. 30 października podczas posiedzenia Prezydium WPP Imre Nagy zaproponował przejście na rządy koalicyjne oraz poruszył kwestię wycofania wojsk radzieckich z Węgier. Padł też wniosek, by WPP zastąpić nową partią komunistyczną. Wtedy też Nagy dokooptował do rządu przedstawicieli partii niekomunistycznych. Wojska radzieckie zaczęły się przegrupowywać. 1 listopada 1956 r., o godzinie 18.12 w radiu nadano komunikat radiowy, w którym ogłoszono, że Imre Nagy wezwał do siebie ambasadora ZSRR na Węgrzech Jurija Andropowa i zażądał natychmiastowego wycofania wojsk radzieckich z terenu Węgier oświadczył też, że rząd węgierski wypowiada w trybie natychmiastowym Układ Warszawski, jednocześnie ogłasza neutralność Węgier, zwraca się do ONZ i prosi cztery mocarstwa o pomoc w obronie neutralności kraju. Powtórzył to wieczorem, o godzinie 19.50 w przemówieniu transmitowanym przez radio. Powiedział wtedy m. in.: „Teraz rzeczywiście prawdą jest, że nasz naród w tej decyzji stał się tak zjednoczony, jak chyba nigdy dotychczas w trakcie swej historii”. 4 listopada czołgi radzieckie zaczęły szturm Budapesztu. O godzinie 5.20 Imre Nagy powiedział w radiu: „Tu mówi Imre Nagy, prezes Rady Ministrów Węgierskiej Republiki Ludowej. Dzisiaj o świcie radzieckie wojska rozpoczęły atak na naszą stolicę z oczywistym zamiarem obalenia legalnego demokratycznego rządu węgierskiego. Nasze oddziały podjęły walkę. Rząd pozostaje na swoim stanowisku. Zawiadamiam o tym naród naszego kraju, a także światową opinię publiczną’. Imre Nagyowi schronienia udzieliła ambasada jugosłowiańska, skąd 22 listopada, podstępem, został wywieziony do Rumunii i tam internowany. Na czele rządu stanął przybyły 4 listopada z Moskwy János Kádár, który żywił ogromną niechęć do Imre Nagya. Usłyszawszy w ambasadzie jugosłowiańskiej przez radio informację o powstaniu rządu Kádára, Imre Nagy miał powiedzieć: 'Ci poślą mnie na śmierć’. Te słowa okazały się prorocze.
W kwietniu 1957 r. Imre Nagy został oficjalnie aresztowany i przewieziony do Budapesztu. Zarzucono mu (i jego towarzyszom), że knuli spisek mający na celu obalenie ludowo-demokratycznego ustroju państwa, przejęcie władzy, działalność w październiku 1956r. na podstawie tajnych planów, zdradę ojczyzny oraz przywództwo 'zdradzieckiej grupy’. Śledztwo i proces całkowicie załamały psychicznie Imre Nagya. 15 czerwca 1958 r. sędzia Ferenc Vida ogłosił wyrok skazujący go na śmierć. Jeszcze tego samego dnia Kolegium ds. Ułaskawień odrzuciło prośbę o łaskę. Rankiem 16 czerwca 1958 r., o godzinie 5.09, Imre Nagya powieszono. Lekarz stwierdził zgon o 5.16. Ciało włożono do trumny i pogrzebano bez oznaczeń na więziennym podwórku. W roku 1961 trumnę potajemnie wykopano, obłożono papą i okręcono drutem. Następnie przewieziono ją na sąsiadujący z więzieniem Nowy Cmentarz Komunalny, gdzie w kwaterze nr 301 ponownie zakopano pod fałszywym nazwiskiem kobiecym Piroska Borbíró. Do końca upadku systemu Imre Nagy był na Węgrzech tematem tabu.
Demokratyczne przemiany na Węgrzech w 1989 r. podniosły kwestię rewolucji i Imre Nagya do najwyższej rangi w życiu publicznym. W marcu 1989 r. ekshumowano jego zwłoki z kwatery 301 i jednocześnie uznano go za ofiarę stalinizmu. W dniu 16 czerwca 1989 r. na placu Bohaterów w Budapeszcie dwustutysięczny tłum oddał ostatni hołd Imre Nagyowi przed ponownym pogrzebem. Całe wydarzenie transmitowała publiczna telewizja. Jak się później okazało, dzień 16 czerwca 1989 r. okazał się psychologicznym i historycznym punktem zwrotnym w procesie węgierskich przeobrażeń demokratycznych, które później określono mianem zmiany systemu. Pogrzeb Imre Nagya okazał się jednocześnie pogrzebem dawnego systemu. 6 lipca 1989 r. Sąd Najwyższy unieważnił wyrok skazujący Imre Nagya, uznając go za niewinnego. W tym samym dniu, mniej więcej o tej samej godzinie, gdy ogłaszano rehabilitację Nagya, zmarł János Kádár, dawny wróg Nagya, przywódca Węgier do 1988 r.
Imre Nagy stał się symbolem przemian 1989 r. na Węgrzech, przede wszystkim jako ofiara dawnego systemu, który przecież sam współtworzył. Według Jánosa Rainera, w 1989 r. postać Imre Nagya urosła do rangi mitu, na który składa się wizerunek premiera rewolucji z okresu 30 października – 4 listopada 1956 r., będącego wyrazicielem jedności i woli narodu. Wyrok śmierci wprowadził taką postać premiera do historii, postać, jaką Węgrzy chcieli zobaczyć w oknie parlamentu na placu Kossutha 23 października 1956 r. Jednak wówczas go takim nie zobaczyli. Cała biografia Imre Nagya – jego marksistowskie idee, to, że przybył do Budapesztu w 1944 r. na radzieckich czołgach – stała się w tym momencie nieistotna, a to dlatego, że jako jeden z nielicznych przedstawicieli ruchu komunistycznego starał się zachować wysoką postawę moralną w podniosłych dla Węgrzech chwilach.
Przy pisaniu artykułu korzystałem z książki Jánosa M. Rainera „Imre Nagy. Biografia polityczna”, tłum. Krystyny Żurek-Góralczyk, Warszawa 2003.
Autor jest doktorem nauk historycznych, zajmuje się zagadnieniami roku 1956
Odpowiedz na treść artykułu lub innych komentarzy