Tajne dokumenty MSZ

Autor: Przegląd | 13 czerwca, 2004

Pierwsza wizyta Jana Pawła II w Polsce

Od chwili wyboru kardynała Karola Wojtyły na papieża 16 października 1978 r. rozważana była sprawa jego wizyty w kraju w charakterze głowy państwa watykańskiego.
Nawiązując do tej kwestii, uczestniczący w uroczystościach intronizacyjnych Jana Pawła II minister – kierownik Urzędu ds. Wyznań, Kazimierz Kąkol, złożył już 22 października 1978 r. następujące oświadczenie dla prasy:
„Wokół tej sprawy nagromadziło się wiele nieporozumień i dezinformacji. Dlatego też właśnie potrzebne są oficjalne wyjaśnienia. Wszystkim wiadomo, że papież jest głową Kościoła i równocześnie szefem watykańskiego państwa. Zadowolenie i satysfakcja to treść naszego stosunku do powierzenia kardynałowi Wojtyle tej najwyższej w Kościele godności. Jeśli papież przybędzie do Polski, to może być pewny, że zostanie powitany z serdecznością zarówno przez władze państwowe, jak i społeczeństwo. Czas, wybór terminu przyjazdu jest oczywiście uwarunkowany okolicznościami, mającymi dwustronny i wieloaspektowy charakter. Sami wiecie, że tak jest przy każdej ważnej wizycie”. („Trybuna Ludu” 23.10.1978 nr 251, s. 2).
Wkrótce, zwłaszcza od początku 1979 r., sprawa stała się przedmiotem rokowań – wymiany obfitej korespondencji i licznych rozmów – między władzami PRL, Stolicą Apostolską i Episkopatem Polski, niewolnych od kontrowersji co do terminu, trasy i charakteru wizyty papieża w ojczyźnie. Ostatecznie przyjęto termin – czerwiec 1979 r.
Ważnym dokumentem ilustrującym stosunek ówczesnych władz do wizyty papieża jest publikowana tu instrukcja kierownictwa MSZ do ambasadorów PRL w państwach socjalistycznych, akcentująca wierność władz PRL pryncypiom państwa socjalistycznego, zblokowanego z innymi państwami socjalistycznymi. Tym różni się ta depesza od analogicznych depesz do ambasadorów PRL w państwach kapitalistycznych. Władze PRL są świadome niechętnego stosunku socjalistycznych sojuszników do papieskiej wizyty i w ogóle do polityki PZPR wobec Kościoła. Chcą zatem rozwiać obawy dotyczące ustępstw PRL wobec sił politycznych i koncepcji ideologicznych, uznawanych przez inne państwa bloku za pozostające w sprzeczności z istotą ustroju socjalistycznego.
Dokument 2 to relacja z wizyty papieskiej Agostina Casarolego, wybitnego przedstawiciela dyplomacji watykańskiej, przedstawiona dyplomacie polskiemu. Zwraca uwagę jej wysoce umiarkowany ton – chciałoby się powiedzieć, wręcz ugodowy wobec polskiego rozmówcy. Czytelny jest też w tej rozmowie subtelny dystans Kurii Rzymskiej – której Casaroli był w owym czasie najbardziej prominentnym przedstawicielem – wobec nowego papieża.
Krótki dokument 3 informuje o impresjach w Republice Federalnej Niemiec na temat wizyty papieża w Polsce.

Wszystkie te dokumenty pochodzą z Archiwum MSZ w Warszawie, z zespołu Departamentu IV (Europa Zachodnia) (sygnatura Dep. IV 1979 4/84 w-2).
Dokumenty podał do druku, zaopatrzył wstępem i przypisami Aleksander Kochański

Warszawa, dnia 19 czerwca 1979

DIV/Sekr.-345/79
Tajne
Szyfrogram nr 5525
Przyjęto w Wydziale Szyfrowym dnia 16 czerwca 1979, godzina 15.10

Szefowie placówek: Moskwa – Praga – Berlin – Sofia – Bukareszt – Budapeszt – Belgrad – Tirana – Pekin – Hanoi – Hawana
I. Wizyta papieża w Polsce była przedmiotem oceny Biura Politycznego1. Biuro ocenia jednomyślnie, że wizytaa jest korzystna dla osiągania najważniejszych celów narodowych, tj. umacniania jedności Polaków w pracy dla socjalistycznej ojczyzny, a także dla właściwego układania stosunków państwo-kościół i Polska-Watykan. (Sprawa dalszej instytucjonalizacji tych stosunków2 nie była przedmiotem rozmów).
Generalnie przebieg i rezultaty wizyty należy uznać za pozytywne, zgodne z naszymi oczekiwaniami i założeniami, jakie przed nią stawiano.
Wizyta posłużyła m.in. podkreśleniu tych treści, na których nam najbardziej zależało, a przede wszystkim:
1) potwierdzono i umocniono zaangażowanie Watykanu na rzecz odprężenia międzynarodowego i walki o pokój;
2) potwierdzono normalny charakter stosunków na linii Polska-Watykan i państwo-kościół;
3) uzyskano swoiste uznanie przez papieża dorobku PRL, a więc przeobrażeń socjalistycznych w Polsce, i jego opowiedzenie się za dalszym rozwojem naszego kraju w tym kierunku.
Szczególnym uznaniem naszych racji w tym zakresie były przede wszystkim treści wystąpienia papieża w Belwederze, Oświęcimiu, częściowo w Częstochowie, a także w Krakowie (podczas oficjalnego pożegnania).
Ważnym elementem było to, że kościół zdystansował się od zabiegów elementów opozycyjnych i nie pozwolił na wykorzystanie wizyty dla ich celów. W związku z tym, mimo udziału w wizycie kilku milionów osób, zachowanie się ludności było spokojne i godne. Nie zanotowano ani jednej ofiary śmiertelnej i nie stwierdzono przypadków fanatyzmu religijnego.
II. Z analizy przebiegu i treści wizyty wypływają następujące wnioski:
1) nadal będziemy kontynuować, wespół z ZSRR i innymi krajami socjalistycznymi, politykę angażowania Watykanu w politykę odprężenia międzynarodowego, bazując na postanowieniach Aktu Końcowego KBWE3;
2) w całej rozciągłości sprawdziła się polityka wyznaniowa partii i państwa zmierzająca do umacniania jedności narodu w pracy na rzecz budownictwa socjalistycznego;
3) celem zneutralizowania niektórych negatywnych skutków ideologicznych wizyty będziemy maksymalnie rozwijać pracę ideowo-wychowawczą w całym społeczeństwie, ze szczególnym naciskiem na młodzież i eksponowanie takich treści jak: rola i niezawodność sojuszu ze Związkiem Radzieckim i innymi krajami socjalistycznymi, wielkość gospodarczego, politycznego i kulturalnego dorobku socjalistycznej PRL w okresie 35-lecia. Istotną sprawą jest zwrócenie większej uwagi na metody i formy naszego skuteczniejszego oddziaływania ideologicznego. Tym celom będą m.in. służyć wielkie imprezy i manifestacje społeczeństwa z udziałem najwyższych władz partyjnych i państwowych w powiązaniu z przygotowaniami do 35-lecia PRL, VIII Zjazdu PZPR4 i wyborów do Sejmu5. W najbliższym czasie, z udziałem tow. Gierka odbędzie się uroczystość 30-lecia Nowej Huty6.
III. O wizycie papieża, jej ocenie i wnioskach z niej wypływających poinformował tutejszych ambasadorów krajów socjalistycznych tow. Frelek7. W oparciu o powyższe w rozmowach Waszych gospodarzy.
Czyrekb8

Tajne
Szyfrogram nr 4084/2468
z Rzymu dnia 21 czerwca 1979
Pilne

Tow. Czyrek
Tow. Szablewski9 depeszą nr 275 z 21 bm. podaje:
20 bm. spotkałem się z kardynałem Casaroli10. W czasie spotkania wywiązała się dłuższa rozmowa, koncentrująca się wokół papieskiej wizyty w Polsce. Oto spostrzeżenia, uwagi i wnioski Casaroli:
1. Po tym wielkim wydarzeniu, jakim była wizyta „papieża Polaka” w Polsce, potrzebna jest w pierwszym rzędzie głęboka refleksja i spojrzenie na nią z dystansu. Materiał do przemyśleń jest zbyt bogaty, aby można już dziś wyciągnąć konkretne wnioski i wytyczyć kierunki postępowania.
C[asaroli] uważa, że w najbliższym czasie należy skupić uwagę na przemyśleniach płynących z wizyty papieża w Polsce. „Niech opadną emocje, niech wróci chłodne i rozumne spojrzenie na realia”.
2. Papież podziela ten punkt widzenia. Sam czuje, że „to, co się zdarzyło”, wymaga głębokiej refleksji i dystansu. Papież zwierzył się C[asarolemu], że letnie wakacje w Castel Gandolfo pragnie poświęcić na przemyślenie swej polskiej podróży.
Obecnie papież zastanawia się nad tym, czy „wszystko, co uczynił w Polsce, było właściwe”. Kuria11 skrzętnie zbiera odgłosy światowe, zwłaszcza te, które dotyczą reakcji krajów socjalistycznych. Według C[asarolego] światowe echa wizyty są generalnie pozytywne, nie brak jednak niepożądanych spekulacji oraz krytyki postawy papieża z bardzo różnych pozycji.
3. Ogromne wrażenie wywarło w świecie doskonałe funkcjonowanie organizacyjnej infrastruktury oraz godne i nowoczesne zachowanie się społeczeństwa, co w poważnym stopniu przyczyniło się do powodzenia papieskiej wizyty.
4. Przed podróżą papieża do Polski panowało w szeregu kołach polityczno-dziennikarskich przekonanie, iż papieska wizyta będzie czynnikiem dla Polski i nie tylko destabilizacyjnym. Nic takiego się nie zdarzyło, a to dzięki przede wszystkim dojrzałości politycznej polskiego społeczeństwa. Duża w tym zasługa papieża i nie mniejsza tych, którzy nadawali jej właściwy kierunek.
W tym kontekście C[asaroli] powtórzył swoje przekonanie o trwałości i nieodwracalności ustroju socjalistycznego i o konieczności dostosowania do tego „historyczno-strategicznego” faktu działalności kościoła i polityki Watykanu.
Wizyta papieża w Polsce potwierdziła tę właśnie linię, chociaż – jak stwierdził C[asaroli] – „warszawsko-gnieźnieński etap był niepokojący”. Papież szybko jednak zreflektował się i zrozumiał, że musi mówić „do wszystkich, a nie tylko do tej czy innej grupy ludzi”.
Na następnych etapach C[asaroli] nie miał większych trudności w uzgadnianiu z papieżem tez do przemówień (zwłaszcza w Oświęcimiu i Krakowie).
5. Dużym zaskoczeniem dla wszystkich był szeroki udział młodzieży w uroczystościach papieskich. Temat ten jest przedmiotem refleksji i szczegółowej analizy.
C[asaroli] ocenia, że struktura udziału młodzieży jest bardziej złożona, „niż by na to wskazywały zewnętrzne” (Nie tylko motywacje religijne, lecz również ciekawość i „pokojowe kontestacje”, duma narodowa itp.). Zjawisko młodzieżowych manifestacji „niekonformistycznych” jest dziś powszechne na całym świecie. Wszędzie istnieje potrzeba „dotarcia do młodzieży”.
W specyficznie polskiej sytuacji istnieje – zdaniem rozmówcy – potrzeba „zharmonizowania wysiłku wychowawczego ze strony socjalistycznego państwa i kościoła”.
6. W odniesieniu do licznych spekulacji na temat stosunków polsko-watykańskich C[asaroli] zauważył, że w dalszym ciągu istnieją między Kurią (włącznie z papieżem) a większością polskiego Episkopatu rozbieżności co do tego, jak tę sprawę rozwiązać.
Wyszyński12 stoi na stanowisku – najpierw pełna normalizacja na linii państwo-kościół (głównie status prawny kościoła) a dopiero potem stosunki dyplomatyczne. Kuria dopuszcza natomiast również rozwiązanie odwrotne, zdając sobie sprawę z trudności przeprowadzenia linii Wyszyńskiego.
Papież będzie ten temat podnosił w rozmowach z Macharskim13 i Wyszyńskim, ale – zdaniem C[asarolego] – będzie unikał jakichkolwiek zaostrzeń. Wszelkie spekulacje są zatem bezpodstawne. Dopóki istnieją wspomniane rozbieżności, temat ten pozostanie w zawieszeniu14.

Tajne
Szyfrogram nr 280/III/2710
z Rzymu dnia 7 lipca 1979
Pilna
Tow. Fekecz15
Tow. Szablewski depeszą nr 307 z 6 bm. podaje:
Od ambasadora RFN przy Stolicy Apostolskiej16.
Do dziś – zdaniem ambasadora – wielu ludzi w RFN zadaje sobie pytanie, dlaczego papież nie podjął w czasie swej wizyty w Polsce osławionego hasła o przebaczeniu i pojednaniu między narodami polskim i niemieckim17. Przemilczenie tego, co swego czasu zostało zainicjonowane przez episkopat polski „i co wywołało taki rezonans w świecie”, spowodowało w wielu środowiskach zachodnioniemieckich zaskoczenie, zdziwienie, a nawet niezadowolenie. Wprawdzie przyznaje się, że „na ogół wizyta wyszła dobrze”, tym niemniej stosunek do niej jest w RFN krytycznie zróżnicowany i najogólniej można by go określić mianem „mieszanych uczuć”.

1. Biuro Polityczne KC PZPR oceniło przebieg i rezultaty wizyty 13.06.1979 r.
a. Dalej następuje skreślone w oryginale: miała przebieg spokojny, godny i niezakłócony i jako taka.
2. Na podstawie protokołu polsko-watykańskiego podpisanego w Rzymie 6.07.1974 r. zostały nawiązane stałe kontakty robocze między rządem PRL a Stolicą Apostolską przez odpowiednie przedstawicielstwa w Rzymie i w Warszawie. Kierownik Zespołu Rządu PRL ds. Stałych Kontaktów Roboczych ze Stolicą Apostolską rezydował stale w Rzymie, kierownik Zespołu Stolicy Apostolskiej ds. Stałych Kontaktów Roboczych z Rządem PRL przyjeżdżał do Polski tylko na stosunkowo krótkie wizyty.
3. Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie był podpisany przez przedstawicieli 35 państw Europy oraz USA i Kanady w Helsinkach 1.08.1975 r.
4. VIII Zjazd PZPR, zgodnie z założeniami, odbył się 11-15.02.1980 r.
5. Wybory do Sejmu PRL VIII kadencji odbyły się 23.03.1980 r.
6. Uroczystości 30-lecia Nowej Huty z udziałem I sekretarza KC PZPR, Edwarda Gierka (1913-2001), odbyły się 22.06.1979 r.
7 Ryszard Frelek (ur. 1929) – sekretarz KC PZPR, w jego gestii były sprawy zagraniczne.
b. Podpis odręczny i maszynowy.
8. Józef Czyrek (ur. 1929) – zastępca członka KC PZPR, wiceminister spraw zagranicznych.
9. Kazimierz Szablewski (ur. 1927) – kierownik Zespołu Rządu PRL ds. Stałych Kontaktów Roboczych ze Stolicą Apostolską.
10. Agostino Casaroli (1914-1998) – kardynał nominat, prosekretarz stanu Stolicy Apostolskiej, główny autor tzw. polityki wschodniej Watykanu za pontyfikatu Pawła VI.
11. Kuria Rzymska – zespół instytucji Stolicy Apostolskiej.
12. Stefan Wyszyński (1901-1981) – kardynał, prymas Polski, przewodniczący Konferencji Episkopatu Polski.
13. Franciszek Macharski (ur. 1927) – arcybiskup, metropolita krakowski.
14. Sprawy zostały uregulowane w następującej kolejności: 17.05.1989 r. Sejm PRL przyjął (w porozumieniu z Episkopatem Polski) ustawę o stosunku państwa do Kościoła katolickiego w PRL, zaś 17.07.1989 r. zostały ustanowione stosunki dyplomatyczne między PRL a Stolicą Apostolską na szczeblu ambasadorów.
15. Janusz Fekecz (ur. 1931) – dyrektor Departamentu IV MSZ.
16. Ambasadorem RFN przy Stolicy Apostolskiej był wówczas Walter Gehlhoff.
17. Nawiązanie do listu biskupów polskich do biskupów niemieckich z 18.11.1965 r., w którym znalazło się stwierdzenie „udzielamy przebaczenia i prosimy o przebaczenie”. List wywołał ostrą krytyczną reakcję ze strony władz PRL.