To miejsca wyjątkowe. Służą dzięciołom do wyprowadzenia potomstwa oraz jako całoroczne miejsca ukrycia i odpoczynku
Wykuwanie dziupli należy do najważniejszych elementów biologii rozrodu dzięciołów, określanych jako dziuplaki pierwotne, czyli ptaki samodzielnie tworzące dziuple. W krajowej awifaunie do dziuplaków pierwotnych, oprócz dzięciołów, należą także sikory: czubatka, uboga i czarnogłówka, przy czym potrafią one przygotować dziuple tylko w miękkim, silnie spróchniałym drewnie. Co innego dzięcioły – preferencje poszczególnych gatunków wobec drzew oraz sposobów umieszczania w nich dziupli są zróżnicowane. (…)
Wśród europejskich dzięciołów występują gatunki wyspecjalizowane pod względem gatunków drzew gniazdowych, a także generaliści wykorzystujący rozmaite drzewa. Specyficzne potrzeby dzięciołów dotyczą gatunków drzew, ich rozmiarów, stanu zdrowotnego i otoczenia. Podstawowym parametrem jest średnica drzewa – musi ona być na tyle duża, by pomieściła dziuplę. Najwyższe wymagania pod tym względem ma oczywiście dzięcioł czarny, najniższe – dzięciołek wykuwający dziuple nawet w czeremchach i leszczynach. Okazuje się jednak, że nawet dzięcioły o niewielkiej masie ciała często wykuwają dziuple w grubych drzewach, ponieważ są one trwalsze, a dzięki temu ich lokatorzy czują się bezpieczniej.
Większość dzięciołów wybiera drzewa o miękkim drewnie (oczywiście jeśli ma taką możliwość), bo wykuwanie komory w takim substracie jest łatwiejsze, trwa krócej i wymaga mniejszego nakładu energii. Z kolei twardość drewna to parametr charakteryzujący poszczególne gatunki drzew – twarde są m.in. dęby, buki i modrzewie, a miękkie osiki, wierzby, brzozy. Poziom twardości jest także zależny od stanu zdrowotnego drzewa, obniża go zwłaszcza zgnilizna powodowana przez grzyby – dlatego większość dzięciolich dziupli powstaje właśnie w drzewach zaatakowanych przez grzyby, zamierających lub martwych, często złamanych. (…) Mimo to dziuple wykute w zdrowym, twardym drewnie są znacznie trwalsze, a ich właściciele lub następni lokatorzy mogą je użytkować przez wiele lat, nie tracąc energii i czasu na coroczne tworzenie nowych.
Kolejne zagadnienie, na razie niezbyt dobrze rozpoznane, to różnice mikroklimatyczne wewnątrz dziupli wykutych w żywych i martwych drzewach. Dziuple w drzewach żywych mają wyższą wilgotność niż te ulokowane w martwych, co może wpływać na tempo rozwoju piskląt; są także zasiedlane przez odmienne gatunki grzybów mikroskopowych. Większość dzięciołów tworzy pewne skupiska dziupli, wykuwając kolejne komory w tym samym drzewie lub w drzewach rosnących blisko siebie. Możemy znaleźć drzewa z pojedynczymi dzięciolimi dziuplami, jak i pnie z kilkoma dziuplami wykutymi w kolejnych latach. Najczęściej nowe dziuple pojawiają się poniżej tej wykutej na początku. (…)
Największym zainteresowaniem wśród dzięciołów cieszą się drzewa liściaste – aż sześć gatunków wykuwa dziuple lęgowe wyłącznie lub niemal wyłącznie w nich. Są to dzięcioły: białogrzbiety, białoszyi, średni, zielony, zielonosiwy oraz dzięciołek. Najmniej wybredne są dzięcioł duży i dzięcioł czarny, które drążą dziuple zarówno w drzewach liściastych, jak i w iglastych (głównie w sosnach), przy czym proporcje wybieranych gatunków drzew wykazują dużą zmienność regionalną. (…)
Najmniej wybredny podczas wyboru gatunku drzewa gniazdowego jest dzięcioł duży. W Europie dziuple tego plastycznego ekologicznie ptaka znaleziono w ponad 50 gatunkach drzew – zarówno rodzimych, jak i obcych, rosnących we wszystkich typach lasów i zadrzewień. Na podstawie danych z ponad 500 kart gniazdowych zgromadzonych w Kartotece Gniazd i Lęgów Uniwersytetu Wrocławskiego wykazano, że w Polsce dziuple dzięciołów dużych znajdowały się w co najmniej 21 gatunkach drzew. Niemal trzy czwarte z nich zostało wykutych w drzewach liściastych, pozostałe w iglastych. Najwięcej dziupli zaobserwowano w drzewach martwych lub osłabionych. (…)
Polskie dzięcioły duże najliczniej wykuwały dziuple w dębach (15%), brzozach (14%), olchach i sosnach (po 13%). Osiki stanowiły 9% drzew dziuplastych, wierzby – 7%. Udział dwóch ostatnich gatunków drzew w polskich lasach jest bardzo mały i wynosi poniżej 1%. Wynika z tego, że dla dzięciołów dużych najatrakcyjniejsze jako drzewa gniazdowe są właśnie wierzby i osiki, gdyż ptaki wybierały je znacznie częściej, niż można by tego oczekiwać na podstawie ich dostępności w lesie. Dziuple znajdowały się niemal wyłącznie w pniach, a tylko wyjątkowo w konarach.
Badania przeprowadzone w Puszczy Białowieskiej pod kierunkiem doktora Grzegorza Hebdy z Uniwersytetu Opolskiego wskazują, że dzięcioły duże wykuwały tam dziuple w 11 gatunkach drzew. W łęgach i olsach ptaki wybierały niemal wyłącznie olsze, w lasach liściastych (grądach) – osiki, graby i dęby, a w borach iglastych głównie sosny i osiki. Ptaki wykuwały nową dziuplę niemal do każdego lęgu, czyli co rok. Tylko 6% spośród blisko 700 lęgów było wyprowadzonych w dziuplach z poprzednich lat. (…)
Dzięcioł białoszyi najczęściej wykuwa dziuple w drzewach żywych, ale osłabionych. Chętnie wybiera drzewa owocowe (jabłonie, czereśnie, orzechy) lub wierzby i osiki, na których wyszukuje miejsca osłabione lub okaleczone. Często lokalizuje dziuplę na styku pnia i konaru, pod ułamaną gałęzią lub owocnikiem huby.
Dzięcioł średni, jako przeciętny wykuwacz o niezbyt silnym dziobie i słabo rozwiniętych mięśniach szyi, jest zależny od dostępności martwych i zamierających drzew liściastych. Jego dziuple znajdowano w co najmniej 10 gatunkach, ale preferowanym przezeń drzewem jest dąb. Do drzew chętnie wybieranych przez dzięcioły średnie należą ponadto graby i jesiony. Średnia pierśnica drzewa z dziuplą tego gatunku ptaka wynosi ok. 60 cm, przy czym wykute komory można spotkać zarówno w znacznie cieńszych, jak i w bardzo grubych drzewach. Duża część jest usytuowana w martwych lub zamierających konarach, czyli we fragmentach drzewa kilka razy cieńszych niż jego pień. Najwyraźniej widać to w rezerwacie ścisłym Białowieskiego Parku Narodowego – tam dzięcioły średnie wybierały olbrzymie stare drzewa o pierśnicy mierzącej ok. 2 m. Najczęściej były to lubiane przez te ptaki dęby, rzadziej graby, olchy i jesiony. Dziuple znajdowały się w drzewach martwych lub w zamierających fragmentach. (…) Niemal wszystkie białowieskie dzięcioły średnie co roku wykuwały nowe dziuple lęgowe.
Bardzo rzadkie w Polsce dzięcioły białogrzbiete gnieżdżą się wyłącznie w drzewach martwych lub zamierających – zarówno w pniach, jak i w grubych konarach. Często wykuwają dziuple bezpośrednio pod owocnikami hub, które tworzą naturalne zadaszenie chroniące otwór wlotowy przed deszczem. W lasach łęgowych na terenie rezerwatu ścisłego Białowieskiego Parku Narodowego dzięcioły białogrzbiete gniazdowały głównie w olchach, podczas gdy w białowieskich grądach połowa dziupli znajdowała się w grabach. Dziuple dzięciołów białogrzbietych zaobserwowano także w dębach, brzozach, jaworach, jesionach i wiązach. Na południu kraju ptaki tego gatunku często jako drzewa gniazdowe wybierają buki. Każdego roku wykuwają nową dziuplę. Warto zauważyć, że wybierają wyższe partie drzew niż inne gatunki dzięciołów.
Najmniejszy wykuwacz, czyli dzięciołek, lokuje komory lęgowe wyłącznie w martwych drzewach liściastych lub w ich martwych częściach, często w gałęziach. Najchętniej wybiera w tym celu brzozy, olchy, osiki i wierzby. (…)
Według niektórych badaczy dzięcioł zielonosiwy w każdym sezonie wykuwa nową dziuplę, inni wykazują, że tworzy nowe schronienie tylko wtedy, gdy nie ma dostępu do starego spełniającego jego wymagania. Często w kolejnych latach wykuwa dziuple w tym samym drzewie, tak że po kilku latach pień wygląda jak szwajcarski ser. Dzięcioł ten w lasach liściastych lub mieszanych preferuje osiki i inne topole, dęby, graby oraz buki, a w dolinach rzecznych najchętniej zasiedla wierzby. Zazwyczaj drąży dziuple w drzewach martwych lub zamierających o pierśnicy poniżej 40 cm. Niekiedy dzięcioł zielonosiwy zajmuje stare dziuple wykute przez dzięcioły czarne.
Dzięcioły trójpalczaste różnią się od swoich krewniaków upodobaniami – na drzewa gniazdowe najczęściej wybierają martwe świerki, których wyraźnie unikają pozostałe dzięcioły. Trójpalczaki gnieżdżą się w nich na terenie Puszczy Białowieskiej, gdzie w ostatnich latach, w wyniku gradacji kornika drukarza, mają szeroki wybór ulubionych drzew. Można to uznać za paradoks, ale masowe zamieranie świerków przyczyniło się do poprawy warunków siedliskowych dzięciołów trójpalczastych i lokalnego wzrostu ich liczebności. Ptaki te wykuwają dziuple także w sosnach, olchach i osikach rosnących w wilgotnych lasach. Prawdopodobnie ważniejszy od gatunku drzewa jest jego stan – dzięcioł trójpalczasty wybiera drzewa martwe lub zamierające. (…)
Dzięcioł czarny, jako duży ptak o wyjątkowo silnym dziobie, wykuwa największe dziuple. Wyróżniają się one nie tylko rozmiarami, lecz także formą otworów wlotowych – te są wyraźnie wydłużone, niekiedy przypominają kształtem kroplę lub podkowę, a ich wymiary to około 8×15 cm. Komory osiągają głębokość do 60 cm, a ich wewnętrzna średnica może mieć maksymalnie 20 cm. W Europie dziuple dzięciołów czarnych zaobserwowano w ponad 50 gatunkach drzew, w Polsce w co najmniej 10. (…) Nasze obserwacje poczynione w Puszczy Augustowskiej wskazują, że tamtejsze ptaki regularnie tworzą nowe dziuple. W starych komorach gnieżdżą się jedynie nieliczne pary, a gdy się na to zdecydują, wiosną podkuwają czy też dokuwają wybrane dziuple w żywym drzewie, gdyż są one zalewane lub zarastane przez tkankę drzewa. (…)
W najbliższym otoczeniu drzew, w których dzięcioły wykuwają dziuple, można znaleźć świeże, jasne wióry. Największe i widoczne z daleka są oczywiście rezultaty pracy dzięcioła czarnego. Odłupuje on dziobem drzazgi długości do 15, szerokości do 2 i grubości do 5 cm. Niemieccy badacze wyliczyli, że pod bukiem z dziuplą dzięcioła czarnego ziemię zaściela nawet 10 tys. takich wiórów. (…)
Podstawowym kryterium przydatności drzewa gniazdowego jest odpowiednia grubość pnia. Pierśnice drzew z dziuplami dzięciołów czarnych mierzą 28-80 cm, przy czym drzewa cieńsze niż 40 cm są wybierane rzadko, gdyż łamią się w miejscach, gdzie zostały wykute dziuple. Preferencje dzięcioła czarnego wobec określonej grubości są podobne na całym obszarze występowania i niezależne od gatunku drzewa. Dzięcioły czarne wykuwają większość dziupli w drzewach osłabionych, najczęściej zaatakowanych przez grzyby lub owady. W różnych częściach Europy, gdzie prowadzono badania, martwe drzewa stanowiły od kilku do kilkunastu procent drzew z dziuplami dzięciołów czarnych. Profesor Volker Zahner z Uniwersytetu we Freisingu udokumentował, że dzięcioł czarny wybiera drzewa zaatakowane przez zgniliznę i wykuwa dziuple w miejscach najsilniej porażonych przez grzyby. Jak znajduje te miejsca? Drewno porażone ma odmienną strukturę tkanek, a uderzane dziobem dzięcioła wydaje inne dźwięki niż drewno zdrowe. Porażone drewno stawia też mniejszy opór – łatwiej jest w nim wydrążyć dziuplę.
Nasze badania przeprowadzone w Puszczy Augustowskiej miały na celu inwentaryzację nowych dziupli – analizując ich wyniki, dowiedzieliśmy się, że blisko połowa z nich powstała w martwych sosnach. Takie martwe drzewa znajdują się zazwyczaj w kępach starodrzewów pozostawianych przez leśników na zrębach w borach sosnowych. Właśnie takie kępy szczególnie upodobały sobie dzięcioły czarne. (…)
Dzięcioły wykuwają dziuple na bardzo różnych wysokościach, od 50 cm do 30 m nad ziemią. Te położone wyżej są trudniejsze do wypatrzenia, przez to trudniej dostępne dla ssaków drapieżnych, a więc bezpieczniejsze dla mieszkańców. Poziom umieszczenia dziupli jest także zależny od wysokości drzewa, w którym ona powstaje. Drzewa złamane, często wybierane przez dzięcioły, siłą rzeczy oferują ptakom mieszkania na ograniczonej wysokości. (…)
Silnie zróżnicowana jest także orientacja geograficzna otworów wlotowych dziupli. Trudno pod tym względem znaleźć uniwersalny wzorzec, ponieważ usytuowanie otworów jest zależne od lokalnych warunków, między innymi ukształtowania terenu oraz roślinności (lub jej braku) w bezpośrednim otoczeniu drzewa dziuplastego. Te kwestie wpływają na możliwość swobodnego dolotu i wylotu ptaków. Naukowcy zajmujący się tym zagadnieniem wykazali, że orientacja otworów wlotowych dzięciolich dziupli nie jest przypadkowa, ale reguły, które o niej decydują, są trudne do określenia.
Dzięcioły unikają wykuwania dziupli od strony zasłoniętej przez gałęzie drzew lub krzewów. Dlaczego? Ponieważ gdy ptaki opuszczają dziuple, dosłownie nurkują ze złożonymi skrzydłami, by po sekundzie rozłożyć je i unieść ciało w górę. Gęsta roślinność koło dziupli uniemożliwiałaby takie manewry w powietrzu. U dzięciołów dużych przeważa orientacja wylotów w kierunku północnym lub południowym, a więc brakuje wyraźnych preferencji względem stron świata. (…)
Białowieskie dzięcioły trójpalczaste najczęściej wykuwają dziuple z otworami wychodzącymi na południowy zachód lub południowy wschód, co wskazuje, że lubią ciepło promieni słonecznych. Inaczej wygląda to u dzięciołów czarnych – w badanej przez nas populacji augustowskiej ponad dwie trzecie ich dziupli miało wyloty skierowane na północ lub wschód. Wynikałoby z tego, że dzięcioły czarne nie lubią lub nie potrzebują ciepła. Czy rzeczywiście tak jest? Wyloty dziupli dzięciołów czarnych są skierowane przeciwnie do przeważających wiatrów. Ze względu na duży rozmiar otworów wlotowych ptaki tego gatunku mogą być narażone nie tylko na chłód, lecz przede wszystkim na opady dostające się do wnętrza dziupli razem z wiatrem. Prawdopodobnie więc kierunek „tyłem do wiatru” jest dla ptaków ważniejszy niż „przodem do słońca”.
Warto jednak zauważyć, że duża część drzew dziuplastych dzięciołów czarnych znajduje się na skraju drzewostanu lub w jego okolicy, w miejscach dobrze nasłonecznionych. Dzięcioły te często wykuwają komory nawet w pojedynczych przestojach pozostawianych na zrębach. W Lesie Łagiewnickim w Łodzi najwięcej otworów dziupli dzięciołów czarnych było skierowanych na zachód lub południe, a więc w nasłonecznioną stronę. Połowa dziupli na tym terenie została wykuta w bukach, co może do pewnego stopnia tłumaczyć wybór południowo-zachodniego kierunku. Istnieje wymagająca weryfikacji hipoteza, która zakłada, że kora buków pęka pod wpływem silnego nasłonecznienia, co sprzyja zainfekowaniu zarodnikami grzybów, a drewno w takich miejscach może stawiać mniejszy opór podczas wykuwania.
Fragmenty książki Doroty Zawadzkiej i Grzegorza Zawadzkiego Werbel, czyli zrozumieć dzięcioły, Wydawnictwo Paśny Buriat, Kielce 2022
Fot. Shutterstock
Odpowiedz na treść artykułu lub innych komentarzy