Mojżesz, czyli mit Echnatona

Autor: Krzysztof Kęciek | 22 kwietnia, 2007

Trzy religie monoteistyczne zawdzięczają wiele heretykowi na tronie faraonów

Monoteizm narodził się w Egipcie. Dziwny faraon o spojrzeniu marzyciela odwrócił się od dawnych bóstw. Rozkazał oddawać cześć Atonowi, Słonecznej Tarczy, jedynemu bogu.
Solarna reforma religijna była tylko krótkim epizodem. Ale rewolucyjne idee króla heretyka przetrwały stulecia.
Obecnie wielu naukowców jest pewnych, że monoteizm starożytnych Izraelitów ma egipskie korzenie. Postać patriarchy Mojżesza prawdopodobnie wywodzi się z ludowych egipskich opowieści o zbuntowanym faraonie.
Amenhotep IV, monarcha z XVIII Dynastii, wstąpił na tron około 1356 r. p.n.e. Już ojciec faraona, Amenhotep III, z niechęcią patrzył na potęgę kapłanów Amona z Teb, którzy zgromadzili ogromne majątki. Nowy władca postanowił w radykalny sposób rozwiązać ten problem.
Wspomagany przez małżonkę, śliczną Nefertiti, wprowadził kult nowego, jedynego boga, Atona, Pana Tarczy Słonecznej. Wcześniej wykonywano posągi i inne wizerunki niezliczonych antropomorficznych bogów Egiptu. Ale Aton mógł być przedstawiany tylko symbolicznie, jako słoneczna tarcza wysyłająca życiodajne promienie światła zakończone małymi dłońmi. Znamienne, że także Izraelitom nie wolno było sporządzać wizerunków swego zazdrosnego Boga Jahwe. Do dziś religia zabrania muzułmanom, najbardziej konsekwentnym monoteistom, nie tylko wykonywania podobizn Allaha, ale także wszelkich istot żywych.
Faraon przybrał odpowiednie do swej wiary imię – Achenaton (Echnaton, Miły Atonowi). Rozkazał wznieść w pustynnej dolinie nową stolicę – Achetaton, czyli

Horyzont Atona,

w której szybko zamieszkało 50 tys. ludzi. Achetaton to obecna Amarna, dlatego często mówi się o dynastii i rewolucji amarneńskiej. Król początkowo tolerował dawnych bogów, potem jednak wysłał zbrojnych, aby zamykali świątynie i unicestwiali imiona tradycyjnych bóstw. Gorliwi słudzy Echnatona wdrapywali się nawet na wierzchołki najwyższych obelisków, by skuwać hieroglify z imieniem Amona. Zapewne nikt nie odważył się stawić oporu – faraon miał potężną i wierną armię, nawet królewscy Strażnicy Dam Haremowych krążyli czujnie z solidnymi maczugami. Sam widok broni przemawiał do rozsądku niepokornym. Faraon pozwolił portretować się w wyjątkowo realistyczny, niemal karykaturalny sposób – z wydłużoną, jajowatą głową, obwisłym brzuchem i cienkimi nogami. Wyglądał jak połączenie kobiety z mężczyzną lub istota z innej planety. Współcześni naukowcy przypuszczali, że „heretycki” władca cierpiał na epilepsję lub zaburzenia hormonalne albo też straszną chorobę – syndrom Frölicha. Ale Echnaton z pewnością miał jasny, genialny umysł. Prawdopodobnie to on jest autorem słynnego Wielkiego Hymnu do Atona: „Ukazujesz się piękny na widnokręgu wschodnim, urodą swoją napełniasz świat cały. Tyś jest piękny, i wielki, i lśniący, wznosisz się ponad całym światem, a promienie twoje obejmują wszystkie krainy, wszystko, coś stworzył”.
Naukowcy zwrócili uwagę, iż Wielki Hymn w zdumiewający sposób przypomina biblijny Psalm 104, powstały przypuszczalnie jakieś 500 lat później. Brytyjski egiptolog Artur Weigall napisał: „Wobec tak wyraźnego podobieństwa nie ulega wątpliwości, że istnieje bezpośredni związek między oboma utworami. Biorąc pod uwagę szczególne zdolności i oryginalność Echnatona, wydaje się wielce prawdopodobne, że to on jest pierwszym autorem tego klejnotu psałterza”. Faraon heretyk panował 17 lat. Kiedy umarł, jego dzieło zostało zniweczone. Pod naciskiem kapłanów Amona młody król Tutanchamon powrócił do kultu dawnych bogów. Kolejni władcy czynili wszystko, aby wymazać „bezbożną” dynastię amarneńską z ludzkiej pamięci.
Dopiero w XIX w. archeolodzy wydobyli postać heretyckiego faraona

z mroków zapomnienia.

Niektórzy uczeni uznali Atona za poprzednika judaistycznego, chrześcijańskiego i muzułmańskiego Boga, faraona zaś – za pierwszego w dziejach ludzkości twórcę doktryny religijnej i genialnego idealistę. Artur Weigall stwierdził: „Echnaton wierzył, że jego Bóg był ojcem całej ludzkości, chroniącym tak samo Syryjczyków i Nubijczyków, jak Egipcjan. Jest to Bóg w znaczeniu chrześcijańskim, duch wysyłający misjonarzy na najdalsze krańce ziemi”. Obecnie niektórzy egiptolodzy widzą w Echnatonie raczej fanatyka i szermierza totalitaryzmu, przemocą łamiącego sumienia swych poddanych.
Wciąż jednak toczą się dyskusje na temat związków między reformą solarną dziwnego władcy a monoteizmem starożytnych Izraelitów. Raz po raz stawiane jest pytanie: czy rewolucja Echnatona była inspiracją dla Mojżesza?
Pod koniec życia tym problemem zajął się twórca psychoanalizy, Zygmunt Freud, który napisał pracę „Człowiek imieniem Mojżesz a religia monoteistyczna”. Słusznie zwrócił uwagę, że imię Mojżesz nie jest pochodzenia hebrajskiego, lecz wywodzi się od staroegipskiego słowa mos, co znaczy dziecko. Freud doszedł do wniosku, że pewien Totmes, wysoki urzędnik Echnatona i gorliwy wyznawca Słonecznego Dysku, po śmierci władcy nie porzucił swej religii. Zebrał plemię Hebrajczyków, mieszkające wówczas w Goszen we wschodniej Delcie Nilu, i jako Mojżesz stanął na jego czele. Wyprowadził zwolenników na półwysep Synaj i przekazał swemu ludowi zasady kultu Atona.
Jeszcze radykalniejszą hipotezę wysunął w 2002 r. egiptolog Ahmed Osman. W wydanej także w Polsce książce „Mojżesz i Echnaton. Nieznana historia Egiptu w czasie Wyjścia Izraelitów” Osman dowodzi, że Mojżesz i faraon heretyk to w rzeczywistości ta sama osoba. Oto po 17 latach rządów monarcha, zmęczony oporem wobec nowej religii, podążył na czele swych stronników na Synaj, gdzie w końcu zginął z rąk żołnierzy faraona Setiego I. Jest to hipoteza równie śmiała, jak trudna do udowodnienia. Echnaton z pewnością istniał, i to w określonym czasie – świadczą o tym liczne inskrypcje i inne dowody archeologiczne. O prawdziwym Mojżeszu nie wiemy natomiast właściwie nic. Opowieści o hebrajskim prawodawcy zawarte w Starym Testamencie i innych starożytnych pismach są tak bałamutne i osnute legendami, że trudno dotrzeć w nich do jądra historycznej prawdy. Przed kilkoma tygodniami wybitny egipski archeolog, dr Zahi Hawass, wyraził pogląd, iż nie znaleziono żadnych śladów wyjścia Izraelitów z Egiptu, ponieważ ta opowieść jest tylko mitem. Ale jeśli exodus rzeczywiście nastąpił, kiedy to się stało? Obecnie przyjmuje się, że Mojżesz wyprowadził Hebrajczyków z egipskiego „domu niewoli” około 1250 r. p.n.e. Exodus nie miał więc związków z rewolucją amarneńską. Chronologia jednak jest wysoce niepewna.
Nie ulega natomiast wątpliwości, że w 1250 r. p.n.e. nie było jeszcze narodu izraelskiego, lecz koczownicze plemiona na półwyspie Synaj, występujące w źródłach egipskich jako Hapiru. Dopiero około 900 p.n.e. na terenie Palestyny powstały, wykorzystując krótkotrwałą słabość ościennych mocarstw, dwa małe państewka – Izrael na północy, liczący jakieś 50 tys. mieszkańców, oraz na południu jeszcze rzadziej zaludnione królestwo Judy. Monoteizm Izraelitów nie został dany przez Mojżesza czy Echnatona, lecz kształtował się przez stulecia – od IX do V w p.n.e. Przez długi czas Hebrajczycy czcili lokalnych bogów kananejskich, takich jak El czy Baal. Jahwe był tylko bogiem pogody i płodności z północnego Synaju o wyraźnych aspektach seksualnych i miał nawet towarzyszkę o imieniu Aszera.

Fanatyczni kapłani Jahwe,

którzy (niekiedy bardzo brutalnymi metodami) chcieli zapewnić swojemu bóstwu „wyłączność”, zazwyczaj trudzili się na próżno. Dopiero w niewoli babilońskiej (567-516 r. p.n.e.) Izraelici, pragnący zachować swą tożsamość narodową, skupili się wokół Jahwe. Kiedy król perski Cyrus wielkodusznie pozwolił wygnańcom powrócić, kapłani Jahwe wreszcie zaprowadzili wiarę w jednego, zazdrosnego boga w swej niewielkiej, będącej perską prowincją Jahud, ojczyźnie.
Do rozwoju hebrajskiego monoteizmu z pewnością przyczynił się jednak również wpływ Egiptu. W okresie Nowego Państwa (1550-1070 p.n.e.) Palestyna znajdowała się pod zwierzchnictwem faraonów. „Protoizraelici” z pewnością poznali zasady kultu Atona od egipskich urzędników, kupców i załóg wojskowych. W tradycji egipskiej, spisanej przez kapłana Manetona około 280 p.n.e., Mojżesz jest kapłanem z Heliopolis (jeden z ośrodków kultu Atona w Egipcie), który zostaje przywódcą kolonii trędowatych i zakazuje oddawania czci dawnym bogom. Sprowadza na pomoc Hyksosów, najeźdźców ze Wschodu, zarzyna święte zwierzęta Egiptu i zmienia świątynie na kuchnie.
Hyksosi, „władcy obcych krajów”, rzeczywiście rządzili nad Nilem, ale znacznie wcześniej, mniej więcej w latach 1674-1567 p.n.e. Wśród Hyksosów było wielu Semitów, a jeden z ich królów, Jakub-Har, wywołuje skojarzenia z biblijnym patriarchą Jakubem.
Wydaje się, że w zbiorowej pamięci Egipcjan przetrwała postać Echnatona, ale ponieważ imienia wyklętego władcy nie wolno było wymawiać, nadano mu pospolite miano Mos – dziecko. W ludowych opowieściach połączono wspomnienie najazdu Hyksosów z reformami religijnymi Echnatona. Dla Egipcjan faraon heretyk stał się „Mojżeszem”, prześladowcą i potworem. Za to „Protoizraelici” prawdopodobnie uznali Wyklętego za geniusza. Kapłani, twórcy opowieści biblijnych, odpowiednio wymodelowali postać „Mojżesza” do swoich potrzeb. W ten sposób zbuntowany faraon, „Piękne Dziecię Atona”, stał się pośrednio założycielem trzech światowych religii.