Nu, polskie pany! Wysiadać!

Autor: Paweł Dybicz | 9 lutego, 2015

Barak mchem poprzetykany /

prycza przy pryczy /

tak trzeba było żyć /

dzień, miesiąc, rok, sześć lat

„Po miesiącu wysadzono ich (rodziców – przyp. red.) w tajdze na małej stacyjce Kostousowo. »Nu, polskie pany! Wysiadać! Tu wam żyć i umierać! A teraz do pracy. Kto nie pracuje, ten nie je«”, relacjonowała Danusia Kwiatkowska.

Warunki zakwaterowania nie były lepsze niż w wagonach towarowych. Na Syberii polskie rodziny zasiedlały baraki z kilkunastoma dużymi pomieszczeniami lub – rzadziej – podzielone na odrębne izby. W Kazachstanie deportowani często mieszkali w wykopanych przez siebie ziemiankach.

Dla Hanny Świderskiej przesiedleńcza podróż skończyła się 8 marca 1940 r. „Przywieźli nas na »posiołek« Oktiabrski, woj. nowosybirskie, pow. tisulski, 600 km od granicy mongolskiej. »Posiołek« położony był w tajdze, gdzie były kopalnie złota. Dorośli pod przymusem musieli wychodzić do pracy, gdyż inaczej nie mieli prawa kupna chleba. Dzieci pognano do szkoły sowieckiej, gdzie trzeba było słuchać bredni na temat Polski i wiary. (…) Kierownikiem owej szkoły był Polak z pochodzenia, niejaki Bułhak, bardzo zapalony komunista. Sprzedawało się ostatnie rzeczy i tak żyło, gdyż tatuś ciężką pracą w kopalni nie mógł nawet zarobić na chleb. Mieszkaliśmy w spróchniałej chacie, gdzie zimą zamarzała woda i szron obficie skrywał ściany. Drzewo trzeba było nosić z tajgi na własnych plecach. Mama chodziła karczować tajgę pod kartofle”.

Jak wyglądał dzień deportowanego? W niezwykle skondensowany i sugestywny sposób przedstawiał to Kazimierz S., mieszkający w powiecie stałpeckim: „Na Sybirze pracowaliśmy w lesie. Dzień zaczynał się od dzwonka. Rano o godzinie 5 dzwoniono na pobudkę. Po pobudce praca przy baraku i liche śniadanie. Po tej pracy o godzinie 6.30 odzywa się dzwon na pracę leśną. Praca leśna była ciężka i tania. Obiad był bardzo marny, trochę gotowanej wody i kawalątko chleba kupionego poprzedniego wieczora. Było można kupić trochę zupy, która była marna i droga. Po takim obiedzie o godzinie 13 dzwonią na pracę leśną. Po południowej pracy o godz. 16 dzwoniono na kolację. Po dzwonku, gdy wszyscy wrócą z pracy, każą pracować koło baraków. O godzinie 18 zostaje otwarty sklep, wtedy wszyscy na wyścigi pędzą i stają w kolejkę (…). Po wykupie chleba tworzy się nowa kolejka koło kuchni, po lichą zupę. Po kolacji o godzinie 22 jest dzwonek, po dzwonku nie wolno było nikomu chodzić po posiołku, każdy układa się do snu. Noce były niespokojne, po długim walczeniu z pluskwami i pchłami zasypiał każdy twardym snem, budził go ranny dzwonek”.

Wysiedlani w lutym 1940 r. kierowani byli głównie w rejony, gdzie dominował przemysł leśny, poza małymi dziećmi wszyscy byli zatrudnieni przy wyrębie lasu. Mężczyźni zajmowali się wycinką drzew, kobiety zaś okorowywały ścięte pnie. W Asinowskim Przedsiębiorstwie Przemysłu Drzewnego mężczyźni wyrabiali średnio 65% normy, a kobiety 38%. Ta niska wydajność odbijała się na zarobkach przesiedleńców, z których wielu za wynagrodzenie nie było w stanie wyżywić siebie i rodzin.

Deportowani zapamiętali wszechobecną śmierć i codziennie doskwierający głód. Nauczyciel Mieczysław Bekier tak opisywał pobyt na Sybirze: „Byliśmy stale głodni. Z braku witamin zachorowałem na szkorbut (cyngę), całe ciało miałem obsypane wrzodami. Wiosną zacząłem leczyć się liśćmi czosnku rosnącego na stepie. Jak ja tęskniłem, żeby nie być głodny i żeby nie było mi zimno. Zapomniałem już, że kiedyś byłem syty. Nieraz myślałem – jakie to uczucie, kiedy nie chce się jeść. Wśród nas nie istniało wtedy pojęcie, że czegoś się nie lubi. Było wtedy jedno rozróżnienie – czy to jest jadalne, czy nie”.

„Jedliśmy nieprawdopodobne rzeczy, np. placki z lipy – relacjonował Janek Kwiatkowski. – Wszyscy chodziliśmy spuchnięci z głodu i z rozdętymi brzuchami. Nasza matka przestrzegała, by całe jedzenie było dzielone po równo dla wszystkich. Wiedziała, że warunkiem przeżycia jest to, by ona nie opadła z sił. Czasem my zapominaliśmy się i zdarzało się, że zjadaliśmy i jej porcję. Babcia nasza zagłodziła się na śmierć, ratując nas (bez wiedzy synowej oddawała jedzenie wnukom). (…) Rosjanie tam urodzeni tak samo jak my umierali z głodu. Pamiętam scenę, gdy do matki przyszła Rosjanka, prosząc o puszkę mleka, gdyż jej dziecko umiera. Matka odpowiedziała: dziś twoje, a jutro moje, a co ja zrobię? – Twoje jeszcze nie umiera, daj! Byłem świadkiem tej rozmowy. Matka spytała mnie, co ma robić, powiedziałem: daj. Ja żyję, może i tamto dziecko przeżyło?”.

Na stan psychiczny i zdrowotny przesiedleńców wpływały nie tylko katorżnicza praca i głód, ale i świadomość utraty ojczyzny. Maria Sz. z Grodna opowiadała przed komisją: „Na zebraniach, które się odbywały prawie co tydzień, stale nam powtarzano, że mamy się tu rozżywać, do Polski dla nas już nie ma powrotu, gdyż Polski nie ma, bo jedną połowę zabrali oni, a drugą Niemcy, [z] którymi oni mają zgodę do końca”.