Zagadkowe zwyczaje pogrzebowe na ziemiach polskich we wczesnej epoce żelaza We wczesnej epoce żelaza (czyli od ok. 650 r. do ok. 125 r. p.n.e.) w obrządku pogrzebowym na ziemiach polskich oprócz stosunkowo nielicznych pochówków szkieletowych występowały przede wszystkim groby, do których składano przepalone szczątki zmarłych, z reguły w glinianych naczyniach – popielnicach. Gdzieś od 500 r. p.n.e. (ponad 2,5 tys. lat temu) do ok. II w. p.n.e. niektóre z tych naczyń były wyrabiane w oryginalny sposób. Umieszczano na nich, zwykle na szyjkach, ale sporadycznie również w górnych partiach brzuśca lub na pokrywie, elementy – czasem symboliczne, czasem wyraziste – ludzkiej twarzy. Z tego powodu popielnice te są nazywane twarzowymi. Od razu nasuwa się pytanie, dlaczego tylko na niektórych z nich pojawiają się elementy twarzy. Popielnice twarzowe najczęściej spotykane są na Pomorzu Wschodnim, przy czym na jednym cmentarzysku może ich być bardzo dużo, a na innym, niezbyt odległym i pochodzącym z tego samego czasu, nie natrafiono na nie, chociaż przebadano wiele grobów. Pojawia się więc drugie pytanie: co było przyczyną, że użytkownicy tylko niektórych cmentarzy posługiwali się przy chowaniu zmarłych popielnicami twarzowymi? Dosyć liczne są popielnice twarzowe z Pomorza Środkowego, Kujaw i Wielkopolski, rzadko natomiast znajduje się je w wykopaliskach na Warmii, Mazurach, Dolnym Śląsku oraz w zachodniej części Mazowsza. Brak ich na terenie Górnego Śląska i Małopolski, a zupełnie odosobniona – jednak wyraźnie nawiązująca do znalezisk polskich – popielnica twarzowa została odkryta aż w Drohobyczu na Ukrainie. Wyraźne rozprzestrzenianie się używania – choć nie tak częstego jak na Pomorzu Wschodnim – popielnic twarzowych na ziemiach polskich we wczesnej epoce żelaza wskazuje na istnienie kontaktów między ówczesnymi plemionami. Popielnice (ale i inne naczynia gliniane) z przedstawieniami ludzkiej twarzy są znane w pradziejach na rozmaitych terenach i w różnych okresach. Te występujące na ziemiach polskich wykazują wyraźne nawiązania do popielnic odkrywanych w środkowych i północnych Niemczech, Jutlandii, południowej Skandynawii oraz na Sambii. Wspomniałem już, że na niektórych popielnicach elementy twarzy są wyraziste, a na innych zupełnie symboliczne (ilustracja poniżej). Teraz wypada je przedstawić: a – popielnica odkryta w Bydgoszczy, zawierała szczątki dziecka wieku od roku do trzech lat, b – z Sośnicy, pow. Krotoszyn, ze szczątkami dziecka w wieku 7-10 lat, c – z Bukowca, pow. Oborniki, ze szczątkami 13-, 15-letniego dziecka, d – z Igrzycznej, pow. Wejherowo, ze szczątkami dziecka w wieku 7-15 lat, e – z Dąbrówki Nowej, pow. Bydgoszcz, ze szczątkami kobiety w wieku ok. 20 lat, f – z nieznanej miejscowości w pow. bydgoskim, ze szczątkami 25-, 35-letniej kobiety, g – z Koziej Góry, pow. Wyrzysk, ze szczątkami 25-, 35-letniej kobiety, h – z Rąbu, pow. Kartuzy, ze szczątkami 25-, 35-letniej kobiety i około siedmioletniego dziecka, i – z Nowego Glińcza, pow. Kartuzy, ze szczątkami ok. 25-letniej kobiety i przeszło 40-letniego mężczyzny, j – z Rąbu, ze szczątkami 30-, 50-letniej kobiety i 40-, 50-letniego mężczyzny, k – z Nowego Glińcza, ze szczątkami ok. 35-letniego mężczyzny oraz kilkoma kośćmi młodej kobiety (tzw. pochówek cząstkowy), l – z Zakrzewskiej Osady, pow. Sępólno Krajeńskie, nie mieściła w sobie żadnych szczątków ludzkich (tzw. pochówek symboliczny). Fotografia obok przedstawia wydobywanie z grobu w Czarnówku, pow. Lębork, popielnicy, która zawierała szczątki 30-, 50-letniego mężczyzny, ok. 30-letniej kobiety oraz dziecka mającego najwyżej trzy lata. Teraz można postawić kolejne pytania: co powodowało, że w popielnicach twarzowych składano szczątki nie tylko dorosłych, ale również dzieci? Dlaczego w jednej popielnicy mamy szczątki zarówno kobiety, jak i kilkuletniego dziecka (nie jest to przecież rezultatem równoczesnego zgonu przy porodzie), w innych zaś szczątki dwóch osób dorosłych, niekiedy z dodatkiem kości dziecka? W odniesieniu do ostatniego przypadku można przyjąć – co sugerują też inne spostrzeżenia – że zwłoki po kremacji przechowywano przez jakiś czas (np. w znanych u nowożytnych ludów pierwotnych tzw. domach zmarłych), aby później, po połączeniu, w tej samej popielnicy wspólnie pochować w grobie. Na twarzach znajdujących się na popielnicach przedstawionych na rycinie poniżej zauważamy ozdoby. Są to zarówno kolczyki z brązu z paciorkami glinianymi i bursztynowymi (ilustr. a, d, h, j), naszyjnik brązowy z zawieszkami z tegoż
