Teatr wciąż szuka i stawia diagnozy. Uczmy się go słuchać
To nie jest ranking, ale noty o tych spektaklach minionego roku, które wywarły na mnie największe wrażenie. Zestawienie otwierają „Dziady” Mai Kleczewskiej z Teatru im. Juliusza Słowackiego, przedstawienie z roku 2021, które zobaczyłem dopiero w roku następnym w ramach Warszawskich Spotkań Teatralnych. Ale to żelazna reguła – opisuję to, co oglądałem. Tytuł zaś olśnienia 2022 zawdzięczają spektaklowi Anny Augustynowicz „Odlot”. To dobry prognostyk – teatr wciąż ulatuje, odlatuje, szuka i stawia diagnozy. Uczmy się go słuchać.
*
DZIADY według Adama Mickiewicza (reżyseria Maja Kleczewska, Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, 19 listopada 2021) – oglądane w skupieniu, niemal trzy godziny bez przerwy, ale widzowie tego nie zauważają. Kleczewska reinterpretuje dzieło Mickiewicza, które jak gąbka wsysa konflikty współczesnej Polski. To jej wybór i Łukasza Chotkowskiego, stąd rezygnacja z wątku miłosnego, z przemiany Gustawa w Konrada, z salonu warszawskiego i wielu innych fragmentów. To „Dziady” z silnym akcentem feministycznym, nie tylko dlatego, że Konrada gra (charyzmatycznie) Dominika Bednarczyk. Idzie w nich nie tyle o wybicie się narodu na niepodległość, ile o niepodległość duchową jednostki.
ODLOT Zenona Fajfera (reżyseria Anna Augustynowicz, Teatr Współczesny w Szczecinie, 13 grudnia 2021) – poważny i głęboki, a przy tym niesłychanie dowcipny spektakl, czasem nawet jadowicie dowcipny, doprowadzający widzów do płaczu ze śmiechu. Można byłoby podsumować, że to popis warsztatowy reżyserki i jej świetnego zespołu, gdyby nie mocne przesłanie tej opowieści – całość podporządkowana jest diagnozie stanu polskiego ducha otwierającej się trzeciej dekady XXI w.
WUJASZEK WANIA Antoniego Czechowa (reżyseria Małgorzata Bogajewska, Teatr Ludowy w Krakowie, 3 czerwca 2021) – nareszcie spektakl bez mikroportów i filmików wideo. Zupełnie jak w teatrze. Bogajewska buduje duszną atmosferę tego gęstego od podtekstów dramatu, w którym liczą się w równej mierze marzenia, jak i zaniechania, czyny i tylko ich wyobrażenia. Aktorzy tworzą postacie niejednoznaczne, obarczone cierpieniem, ale wciąż gotowe do radości i uniesień, choćby na chwilę. Ich psychiczne parady, emocjonalne wybuchy śledzi się z zapartym tchem.
CUDZOZIEMKA według Marii Kuncewiczowej (reżyseria Katarzyna Minkowska, Teatr Polski w Poznaniu, 9 października 2021) – udana próba realistycznego teatru z godną uznania rolą tytułową Alony Szostak. Awangardowa wrażliwość młodej reżyserki i tradycja podały tu sobie rękę, Minkowska główny akcent położyła na przeżyciach jednostek, ich dramatach wewnętrznych i splątanych relacjach.
KOBIETA I ŻYCIE Maliny Prześlugi (reżyseria Jerzy Jan Połoński, Teatr WARSawy w Teatrze Ateneum, Scena 61, 18 grudnia 2021) – zespół pokazuje, jak w niedługim przedstawieniu wyrazić niepokoje i gniew współczesnych kobiet, stawianych wciąż wobec opresyjnych sytuacji, broniących się przed przemocą, przedmiotowym traktowaniem i sprowadzaniem do roli inkubatora. Opowiadana przez Prześlugę historia dorastania małej dziewczynki, potem młodej i dojrzałej kobiety, koresponduje z protestami Strajku Kobiet.
SZTUKA INTONACJI Tadeusza Słobodzianka (reżyseria Anna Wieczur, Mała Scena Teatru Dramatycznego m.st. Warszawy, 8 stycznia 2022) – sztuka ostentacyjnie tradycyjnie realistyczna, pozbawiona awangardowych ciągot, okazuje się idealnym wehikułem opowieści o kreatorach awangardowego teatru, Jerzym Grotowskim, Tadeuszu Kantorze, o towarzyszącym im Ludwiku Flaszenie i moskiewskim mistrzu Grotowskiego, Juriju Zawadskim. Spektakl prowadzi nie tylko w głąb historii narodzin teatru awangardowego, ale także w stronę odwiecznych poszukiwań odpowiedzi na pytanie: kim jestem? Wybitne role Adama Ferencego i Łukasza Lewandowskiego.
FIZYKA KWANTOWA, CZYLI ROZMOWY NIGDY NIEPRZEPROWADZONE, monodram Julii Wyszyńskiej (prywatna produkcja aktorki, premiera w Komunie Warszawa, 4 lutego 2022) – emocjonalny spektakl, ukazujący dramaty dorastania i zdobywania samowiedzy przez młodych ludzi, doznających upokorzeń w szkole, w domu i wśród rówieśników, zmagających się z przeklętymi polskimi problemami. Wyszyńska kładzie na kozetce psychoterapeuty swoje pokolenie.
JUDASZ według Amosa Oza (reżyseria Adam Sajnuk, Teatr WARSawy w malarni Teatru Studio, 7 lutego 2022) – adaptacja powieści oddająca klimat utworu. Zbudować scenariusz spektaklu o genealogii Izraela, który trwa bez mała cztery godziny, a jego główną siłą są sążniste monologi i (rzadsze) dialogi trójki zaledwie bohaterów (Kamila Baar, Paweł Brzeszcz i Bartosz Opania), aby stał się trzymającą w napięciu opowieścią, to nie lada sztuka.
ALTE HAJM/STARY DOM Michaela Rubenfelda i Marcina Wierzchowskiego (reżyseria Marcin Wierzchowski, Teatr Nowy w Poznaniu, 18 lutego 2022) – podczas przyjęcia urodzinowego w Starym Domu, kiedy spotykają się rodziny Kuszów i Dobrowolskich, z szaf wypadają trupy, na jaw wychodzą tajone zbrodnie i występki. Kluczowa jest pamięć wypierana latami, a teraz domagająca się ujawnienia. W mistrzowsko rozegranej scenie między oficerem i Dobrowolskim, nawiązującej do „Bękartów wojny” Tarantina, przemoc obezwładnia widzów. Andrzej Niemyt (oprawca) i Dawid Ptak (ofiara) sugestywnie ukazują zaciskającą się pętlę, przemoc i strach.
BARON MÜNCHHAUSEN DLA DOROSŁYCH Macieja Wojtyszki (reżyseria Maciej Wojtyszko, Teatr Narodowy w Warszawie, scena przy Wierzbowej, 5 marca 2022) – sztuka pełna odniesień do literatury i filozofii, wciąga w wir walki bezwzględnej władzy z wszystkimi, którzy nie pasują do jej wyobrażenia o porządku. Jan Englert w roli barona ukazuje zwątpienie bohatera, jego lęki i wątpliwości, które – jak się okaże – będą mu puklerzem. Bo kto nie ma wątpliwości, świata nie poprawi.
ROHTKO Anki Herbut (reżyseria Łukasz Twarkowski, koprodukcja Teatru Dailes w Rydze oraz Teatru im. Jana Kochanowskiego w Opolu, 9 kwietnia 2022) – spektakl szalenie zdyscyplinowany, mistrzowsko korzystający z najnowszych zdobyczy techniki teatralnej, w którym liczy się temat: urynkowienie sztuki, kiedy artysta traci kontrolę nad swoim dziełem. Tego właśnie bohater przyjąć nie może. Dosłownie nie może i popełnia samobójstwo.
I BYŁA MIŁOŚĆ W GETCIE Marka Edelmana i Pauli Sawickiej (reżyseria i adaptacja Tomasz Cyz, Teatr Żydowski w Warszawie, 19 kwietnia 2022) – aktorzy językiem metafory, piosenki, tłumionego gniewu i plastyki ruchu oddawali pęd do życia i spełnienia mimo skrajnie niesprzyjających okoliczności. Życie bowiem zawsze domaga się swoich praw, nawet jeśli na zewnątrz wszystko temu przeczy. To opowieść żywych i umarłych, ale głosy pierwsze należą do Jerzego Walczaka (mówiącego słowami Edelmana) i Aliny Świdowskiej (jego rozmówczyni).
IMAGINE (reżyseria Krystian Lupa, Teatr Powszechny w Warszawie i Teatr Powszechny w Łodzi, 23 kwietnia 2022) – próba rozliczenia generacji dzieci kwiatów i odpowiedzi na pytanie, dlaczego ich marzenie o świecie bez wojny i głębokich podziałów okazało się ułudą. Mocna przestroga przed odrodzeniem się demonicznych sił przemocy niczym komentarz do wojny rozpętanej przez Putina.
DZIEŃ ŚWIRA Marka Koterskiego (reżyseria Piotr Ratajczak, Teatr Ateneum w Warszawie, 4 czerwca 2022) – reżyser wyciągnął wnioski z uwag autora, w których Koterski objaśniał, że znaczne połacie tekstu zostały napisane 13-zgłoskowcem. Tę dyscyplinę formalną widać w spektaklu, a występujący aktorzy są niejako pomnożonym „Ja” (Adam Cywka) i z jego wspomnień, myśli, marzeń, snów się wyłaniają.
ORLANDO. BIOGRAFIE (reżyseria Agnieszka Błońska, Teatr Powszechny w Warszawie, 25 czerwca 2022) – aktorom partnerowali wykonawcy/wykonawczynie o płynnej tożsamości płciowej. Wśród nich najstarsza polska drag queen Lulla La Polaca, Andrzej Szwan. Jej przygotowania do występu w towarzystwie Arkadiusza Brykalskiego stanowią jądro spektaklu, który z ogromnym taktem wprowadza w świat doznań, potrzeb i doświadczeń nienormatywnych.
AMADEUSZ Petera Shaffera (reżyseria Anna Wieczur, Teatr Dramatyczny m.st. Warszawy, 8 lipca 2022) – najdroższa inscenizacja w stolicy na pożegnanie dyrekcji Tadeusza Słobodzianka, ale zachwycająca poziomem wykonania. Po raz pierwszy od polskiej prapremiery z udziałem Tadeusza Łomnickiego (1981) powstał spektakl, który mierzy równie wysoko, m.in. dzięki kreacjom Marcina Hycnara (rola tytułowa) i Adama Ferencego (Salieri).
PIF PAF IN PIACH (scenariusz i reżyseria Gołda Tencer, Teatr Żydowski w Warszawie, budynek Reduty Banku Polskiego, 1 września 2022) – performans odtwarzający klimat warszawskiego getta. Ukazuje to, co nie nasuwa się w pierwszej kolejności (polowania na ludzi, wywózki, okrucieństwo Niemców), kiedy myślimy o getcie, ale to, co przecież w getcie pulsowało – życie. Gołda Tencer i jej aktorzy pokazali na wybranych przykładach spośród tysiąca innych tych, którzy nieustępliwie i wbrew okolicznościom trwali i dawali świadectwo potrzebie życia, przetrwania i twórczości.
STRACH I NĘDZA 2022 (reżyseria Bartosz Szydłowski, Teatr Łaźnia Nowa w Krakowie, 30 września 2022) – spektakl o niemożności stworzenia spektaklu, czyli o tym, jak, paradoksalnie, spektakl jednak powstaje. Reżyser – bohater (świetny Michał Czachor), przybywający na próbę bez gotowego scenariusza, równie intensywnie jak Fellini w „Osiem i pół” zmaga się z kryzysem twórczym. Półtoragodzinną rozprawę o niemocy i wypaleniu wieńczą dźwięki tańca z filmu Felliniego. Triumf bezinteresownej radości mimo wszystko.
JESZCZE TU JESTEŚ? Maliny Prześlugi (reżyseria Magdalena Miklasz, Teatr Miejski w Gdyni, 30 września 2022) – czytanie dramatu (z udziałem Agnieszki Bały i Krzysztofa Berendta) odsłania przeżycia matki po utracie dorastającego syna. Autorka szuka metafory, bo „dosadność, prawdziwość tego zdarzenia wykraczające poza język i rozumowe pojmowanie” obezwładniaja. Tegoroczna Nagroda Dramaturgiczna Gdyni.
DEKALOG Krzysztofa Kieślowskiego i Krzysztofa Piesiewicza (reżyseria Wojciech Faruga, Teatr Narodowy w Warszawie, 8 października 2022) – oryginalny utwór, złożony z okruchów scenariusza Kieślowskiego i Piesiewicza, przemawiający z nową siłą do współczesnego widza. Imponujący jest sposób, w jaki Faruga, wiążąc heterogeniczne środki wyrazu, metaforę i realistyczny detal, tworzy z abstrakcyjnych, wydawałoby się, pojęć etycznych autentyczny dramat. Ten „Dekalog” to dyskurs z naszym życiem, ze świetnymi rolami Sławomiry Łozińskiej, Gabrieli Muskały i Pawła Brzeszcza.
KONIEC PÓŁŚWINI. REWITALIZACJA według Helmuta Kajzara (scenariusz, reżyseria i obrazy Piotr Lachmann, premiera w Teatrze Druga Strefa w Warszawie, 27 października 2022) – w spektaklu utrzymanym w poetyce Videoteatru Poza przejmujący monolog tytułowego bohatera, półświni/półczłowieka, przesycony uświadomioną koniecznością poddania się śmierci, wygłasza Zbigniew Konopka. W wyglądzie łączy cechy ludzkie i zwierzęcia, a swoim głosem oddaje okrucieństwo rytuału świniobicia.
WYSPA JADŁONOMIA według Marty Dymek (reżyseria Maciej Podstawny, Teatrgaleria Studio w Warszawie, 27 października 2022) – nawiązanie do serii książek kucharskich, popularyzujących kuchnię roślinną. Mała M. za sprawą pojawiających się w jej śnie, na jej własnej Wyspie, przewodników i przeszkód dowiaduje się, jakie ma szanse zapobiec katastrofie ekologicznej. Mimo poważnego tematu spektakl nieodparcie dowcipny.
ALICJA W KRAINIE SNÓW Małgorzaty Sikorskiej-Miszczuk i Wawrzyńca Kostrzewskiego (reżyseria Wawrzyniec Kostrzewski, Teatr Ateneum w Warszawie, 5 listopada 2022) – liryczny horror nawiązujący do „Alicji w krainie czarów” Lewisa Carrolla, błyskotliwie napisany dramat o dorastaniu. Dla starszych widzów to świat znajomy, dla młodszych spotkanie z umiejętnie wykreowaną szczególną aurą opowieści Carrolla. Aktorzy, cała obsada, grają zachwycająco.
MÓJ ROK RELAKSU I ODPOCZYNKU Ottessy Moshfegh (reżyseria Katarzyna Minkowska, Teatr Dramatyczny m.st. Warszawy, 8 grudnia 2022) – najgorętsza premiera roku w stolicy – po niedorzecznej próbie odwołania Moniki Strzępki przez wojewodę nowa „doradczyni artystyczna” Teatru Dramatycznego przyjęta została owacjami na stojąco, a dopracowany spektakl Minkowskiej i pracę całego zespołu docenili nawet prawicowi recenzenci.
MY WAY Krystyny Jandy (pomysł, tekst i wykonanie Krystyna Janda, Teatr Polonia, 16 grudnia 2022) – żywiołowy monolog aktorki na jej 70. urodziny, przesycony życzliwością dla tych, wobec których żywi dług wdzięczności. Sporą część opowieści zajmuje wzruszające i dowcipne wspomnienie Honoraty, gosposi wychowującej córkę aktorki. Opowieść jest słodko-gorzka jak życie, ale zawsze pozostaje scena – miejsce, które sprawia, że chorzy czują się zdrowi, a zmartwieni tryskają humorem. Miejsce dla Jandy magiczne.
Fot. Krzysztof Bieliński
Odpowiedz na treść artykułu lub innych komentarzy