Kto jest panem, a kto chamem w XXI wieku

Autor: Kacper Leśniewicz | 13 czerwca, 2016

Kultura na ratunek

„Nie boję się pana ani jego mości, wezmę siekiereczkę, porąbię w nim kości”, śpiewa zespół R.U.T.A., który w swoich tekstach porusza wątki pańszczyzny, przypominając położenie polskiego chłopa oraz historię buntu tej grupy społecznej. Po 150 latach od zniesienia pańszczyzny muzycy postanowili uwspółcześnić stare teksty o niewoli, łącząc je z nutą buntu punk rocka. Taki zabieg ma pomóc wyobrazić sobie związek między dawnym zniewoleniem pańszczyźnianych chłopów a społeczno-ekonomicznym zniewoleniem współczesnego człowieka.

Temat chłopów i pańszczyzny wziął na warsztat także znany duet reżyserów teatralnych Paweł Demirski i Monika Strzępka. Spektakl „W imię Jakuba S.” z tytułową postacią Jakuba Szeli, który przewodził powstaniu chłopskiemu, miał prowokować pytania na temat naszego pochodzenia i stosunków społecznych. Duża część osób, które dzisiaj aspirują do klasy średniej, to potomkowie Jakuba Szeli. Choćby dlatego tak ważna wydaje się perspektywa uwzględniająca podział klasowy i niewolniczy charakter pańszczyzny. Wprowadzenie tematu pańszczyzny do obiegu kultury sprawiło, że opinia publiczna miała szansę poznać ciemną stronę Rzeczypospolitej szlacheckiej.

Po raz pierwszy w debacie publicznej zaczęto poruszać kwestię naszego systemu niewolnictwa, w którym chłopi byli niewolnikami, a wyzyskującym panem była szlachta. Zainteresowanie tym tematem rośnie, co wyraża się w poszukiwaniu przez Polaków własnych korzeni i kulturowej tożsamości. Ważnym krokiem na drodze przywracania pamięci i odczarowywania chłopskości jest działalność Stowarzyszenia Folkowisko z Gorajca. Organizowane przez nie akcje „Jestem ze wsi” oraz „Dzień Wolności Chłopskiej” to działania mające na celu budowanie dumy z wiejskiego pochodzenia. Niewolnictwo chłopów to temat wyparty i wciąż przemilczany we współczesnej Polsce, dlatego tak ważnym przedsięwzięciem wydaje się stworzony z inicjatywy stowarzyszenia dokument „Niepamięć”, który w połowie zeszłego roku miał premierę w kilku największych miastach. Film przedstawia spotkanie młodych ludzi, Magdaleny, dziewczyny ze wsi, określającej się jako „wykształcona chłopka”, oraz Franciszka, z pochodzenia arystokraty z tytułem hrabiowskim, z zawodu artysty malarza. Autorzy filmu zastanawiają się, czy pochodzenie wpływa na to, kim jesteśmy. Ile wiemy o naszej przeszłości? Do jakiego stopnia dawne podziały kształtują nasze tu i teraz?

Folwark pożywką neoliberalizmu

Popularność odwołań do relacji pan – cham oraz obecność tego typu skojarzeń na osi pracownik – pracodawca i petent – urzędnik prowokują do pytania o ich związek z kapitalizmem, a dokładnie z ideologią neoliberalną. Zdaniem dr. Michała Rydlewskiego, neoliberalizm osiągnął w Polsce tak niebywały sukces m.in. dlatego, że doskonale wpisał się w nieodległe wyobrażenia dotyczące relacji szlachta – chłopstwo, czyli określonych stosunków władzy i poddaństwa. Codzienne doświadczenia i obserwacje relacji międzyludzkich skłaniają do refleksji nad społecznym przepracowaniem tematu pańszczyzny. Według prof. Andrzeja Mencwela z Instytutu Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego, jest to pilna potrzeba, ponieważ bez odwrócenia polskiego „kobierca historii”, żeby użyć określenia Marii Dąbrowskiej, będziemy skazani na historię fałszywą. – Historia fałszywa jest mistrzynią fałszywej polityki, a wypieranie chłopskiego rodowodu współczesnego społeczeństwa polskiego skazuje nas na okaleczoną, wytrzebioną wersję polskości, podkreśla prof. Mencwel.

Zdaniem prof. Wojciecha Burszty z Uniwersytetu SWPS, publiczna debata na temat pamięci o pańszczyźnie jest konieczna dla społecznej świadomości. – W bliższej perspektywie historię mogą tworzyć zwycięzcy, ale powinniśmy pamiętać, że na dłuższą metę historyczne korzyści poznawcze pochodzą od zwyciężonych – mówi prof. Burszta. – Dotyczy to w naszym wypadku historii poddaństwa i pańszczyzny jako naszego „wewnętrznego niewolnictwa”.