Żaden z głównych celów, które przyświecały Michaiłowi Gorbaczowowi na początku jego rządów, nie został osiągnięty Ćwierć wieku temu, 11 marca 1985 r., Biuro Polityczne Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego wybrało na sekretarza generalnego Michaiła Gorbaczowa. Nowy przywódca był przygotowany do kierowania państwem w jego dotychczasowym modelu polityczno-gospodarczym i nieprzygotowany do przeprowadzenia zmian, których chciał dokonać. Stopniowo tracił kontrolę nad sytuacją. Nie miał jej od wielu miesięcy, gdy 25 grudnia 1991 r. – ponaglany przez Borysa Jelcyna – opuścił Kreml. Najlepszy czas W połowie lat 80. sytuacja Związku Radzieckiego była trudna, ale nic nie wskazywało na tak rychły jego upadek. Produkt krajowy brutto, produkcja przemysłowa, realne dochody ludności, choć wolniej niż w latach 70., to jednak rosły. ZSRR wciąż podbijał kosmos: zbliżały się do końca przygotowania do budowy w przestrzeni okołoziemskiej pierwszego laboratorium kosmicznego – stacji orbitalnej Mir. Radzieckiej strefy wpływów strzegły setki tysięcy żołnierzy i doradców wojskowych za granicą. Przemysł zbrojeniowy ZSRR pod względem asortymentu i wielkości produkcji nie miał sobie równych na świecie. Do służby wchodziły kolejne uzbrojone w głowice jądrowe atomowe okręty podwodne. W powietrze wznosiły się nowe pokolenia ponaddźwiękowych samolotów MiG i Su oraz bombowce strategiczne zdolne zaatakować USA. Dziesiątki biur konstrukcyjnych z myślą o XXI w. pracowało nad nowymi typami broni. Przecinano wstęgi na otwarciu nowych kombinatów przemysłowych, budowano kolejne elektrownie atomowe. Ropę i gaz z zagospodarowanych syberyjskich złóż wtłaczano do nowych magistrali rurociągowych. Oddawano do użytku miliony mieszkań. Realną wartość niskich nominalnie płac pracowników podnosiły m.in. darmowa służba zdrowia i edukacja (łącznie z bezpłatnymi podręcznikami); symboliczne opłaty za mieszkanie i transport publiczny; tanie gazety, książki, bilety do kin i teatrów; dotowane ceny żywności, komunikacji kolejowej i lotniczej; liczne świadczenia socjalne, w tym tzw. putiowki – skierowania na kilkutygodniowe wczasy. Wkrótce po dojściu do władzy Michaiła Gorbaczowa miało się okazać, że dla obywateli ZSRR kończy się najlepszy czas, który nastał wraz z objęciem władzy przez Leonida Breżniewa. Wcześniejszy okres to sekwencja tragicznych i dramatycznych zdarzeń: rewolucja październikowa, wojna domowa, zbrodniczy terror stalinowski, niewolnicza praca i głód, II wojna światowa, powojenne represje, bieda oraz wyrzeczenia związane z odbudową kraju i tworzeniem potęgi militarnej, wreszcie nieobliczalność Nikity Chruszczowa miotającego się między pokojowym współistnieniem a rozmieszczeniem na Kubie wycelowanych w USA rakiet jądrowych, między ujawnieniem zbrodni stalinowskich a rozstrzelaniem robotniczego protestu w Nowoczerkasku, między zamianą ZSRR w wielkie pole kukurydzy a zwiększeniem importu zboża z Ameryki. Przy Breżniewie obywatele ZSRR po raz pierwszy zapomnieli o głodzie. Ustępował paraliżujący strach przed własnym państwem. Ci, którzy nie podejmowali działań opozycyjnych, nie kolportowali i nie czytali samizdatu, nie podawali w wątpliwość słuszności polityki władz, nie opowiadali dowcipów o przywódcach partii i narodu, mogli spać spokojnie. Wobec osób uznanych za element wrogi częściej niż karę więzienia stosowano bardziej wyrafinowaną formę represji – przymusowy pobyt w zakładzie psychiatrycznym. Miało to przekonać obywateli, że wystąpienie przeciwko władzy radzieckiej jest objawem choroby umysłowej. U podstaw sukcesu Breżniewa legła m.in. reforma gospodarcza zapoczątkowana w 1965 r. przez rząd Aleksieja Kosygina. Była ona zgodna z koncepcją ekonomisty Jewsieja Libermana zaprezentowaną jeszcze w czasie chruszczowowskiej odwilży w opublikowanym w „Prawdzie” artykule „Plan, zysk, premia”. Uznając, że dotychczasowy system planowania nie sprzyja wzrostowi efektywności i wydajności pracy, ograniczono centralne zarządzanie przedsiębiorstwami, rozszerzono samodzielność podmiotów gospodarczych, wprowadzono do ich działalności elementy rachunku ekonomicznego i motywowania pracowników. Aby zwiększyć opłacalność produkcji rolnej, podniesiono ceny skupu, a równocześnie obniżono ceny środków produkcji. Reforma przybrała postać szeregu aktów prawnych wydanych przez Komitet Centralny KPZR i rząd ZSRR. Reforma Kosygina-Libermana przyniosła największe efekty w czasie ósmej pięciolatki (lata 1966-1970), gdy średnioroczny wzrost PKB przekroczył grubo ponad 7%. Breżniew na prochach Po stłumieniu praskiej wiosny pogorszył się klimat dla reform wewnątrz samego Związku Radzieckiego. Choć w 1977 r. w nowej konstytucji zapisano, że w gospodarce „aktywnie wykorzystuje się rachunek ekonomiczny, zysk, koszty własne oraz inne
Tagi:
Krzysztof Pilawski
