Pisząc tydzień temu o listach Giedroycia i Miłosza, pominąłem kilka problemów, ale nie pozbyłem się ich z głowy. Marzeniem Giedroycia, jak sam pisze, była rewolucja antykomunistyczna w Polsce i całym bloku wschodnim. Cały czas towarzyszyła mu niepewność, co może być potem. W roku 1969 pisał: „Politycznie stoimy przed narastaniem nacjonalizmów typu nazistowskiego. To jest w samej Rosji, tak jest na Ukrainie i w innych republikach, tak jest w samej Polsce, gdzie »moczaryzm« praktycznie podbił całe społeczeństwo, z Wyszyńskim i Kościołem włącznie”. Moczaryzm oznacza tu nie narodowy komunizm – prymasa Wyszyńskiego nie mógł o komunizm posądzać – lecz narodowe samouwielbienie, jawnie lub skrycie wrogie sąsiadom lub mniejszościom. Miłosz niemal do końca PRL obawiał się, że po upadku marksizmu jedyną siłą krystalizującą przekonania w Europie Wschodniej będą „dzikie nacjonalizmy i faszyzmy. Nazizm, faszyzm – to są słowa źle dobrane i trzeba je traktować jako niedyskursywne wskazanie palcem na nadciągające niebezpieczeństwo. Czy te przestrogi miały sens, czy było w nich coś prawdziwego? Moja odpowiedź jest twierdząca. Tylko w Rosji wielkoruski nacjonalizm został zepchnięty z powierzchni życia politycznego, wyrugowany z mediów, z gry wyborczej i obecnie dopuszczany jest tylko do antyputinowskich manifestacji. Ludzie tacy jak wiele mogący w pewnym okresie Aleksander Jakowlew zdali sobie sprawę, że byłby on groźnym, może śmiertelnym zagrożeniem dla wielonarodowościowej i w części muzułmańskiej Rosji. W Polsce agresywne samouwielbienie narodowe, wyrażane wprost lub kamuflowane łagodzącymi słówkami, stało się oficjalną ideologią. Nie jest to faszyzm; faszyści żywych ludzi zamieniali w trupy, polski „patriotyzm” tym się charakteryzuje, że trupy usiłuje zamienić w żywych ludzi. Niebagatelna to różnica, ale w jednym i drugim przypadku znajdujemy się w szpitalu wariatów. W chwili gdy to piszę, Sejm debatuje nad zamianą zwłok z katastrofy smoleńskiej, podobno wszystkie mają być ekshumowane, może kogoś uda się uratować.
Najpierw z redaktorem „Kultury” kontaktowały się bezpośrednio nieliczne osoby z kraju i czyniły to dyskretnie. W miarę gierkowskiej, a później „jaruzelskiej” liberalizacji było ich coraz więcej, wreszcie Giedroyc mógł sobie wyrobić opinię o opozycyjnej inteligencji na podstawie próbki statystycznie reprezentatywnej. Jego niepokój co do przyszłej Polski jeszcze się wzmógł. Pisze w liście: „W ogóle postawa tzw. środowiska jest okropna. Dużo ich teraz tu przyjeżdża i każde takie spotkanie wprost odchorowuję”. Była to najbardziej może kulturalna część opozycji – dopieroż by ciężko odchorował zetknięcie z tymi, co właśnie debatują o pomyleniu zwłok! Jego sympatia przeszła na Aleksandra Kwaśniewskiego z czasu pierwszej kadencji, rozczarował się jednak z powodu jego przeorientowania się w stronę prawicy.
O Giedroyciu wiele napisano, lecz nie mam wrażenia, że temat został wyczerpany. Najbardziej interesująca jest oczywiście „Autobiografia na cztery ręce”, wspólne dzieło bohatera i Krzysztofa Pomiana, nie oczekuje się jednak od autobiografii pełnego obiektywizmu. Monografia Magdaleny Grochowskiej jest bardzo ładną i uczciwą książką, widzi się jednak, że w polityce najbardziej autorkę interesuje strona towarzyska. Do rozumienia roli politycznej Redaktora i środowiska „Kultury” autorka nie dąży. Nie byli to jedyni ludzie szukający dla siebie roli politycznej w tamtym okresie. Żeby ocenić rzeczywiste znaczenie orientacji Giedroycia, trzeba jego koncepcję i jego działalność porównać z innymi niekomunistycznymi ugrupowaniami w kraju i za granicą. Najpierw narzuca się porównanie ze środowiskiem londyńskich „nieprzejednanych” i należałoby się zastanowić, który z tych ośrodków „zwyciężył” i wywarł większy wpływ na to, co się w Polsce dzieje. Zwycięzcami w dziedzinie świadomości narodowej okazali się „niezłomni” z emigracji londyńskiej, ze swoim fikcyjnym prezydentem, obsesjami Katynia i Powstania Warszawskiego i wyniesieniem II Rzeczypospolitej, tego półfaszystowskiego państwa, do wysokości wzoru. Nie wyobrażam sobie Giedroycia debatującego publicznie na temat ekshumacji i pomylenia zwłok, ale przedstawicieli niezłomnych z Londynu doskonale sobie w tej roli wyobrażam.
Czesław Miłosz ukrywał, ale nie zawsze, swoje lekceważenie dla niby-politycznych działań Giedroycia, jego przesadnych zaangażowań w to, co się w Warszawie działo między władzą a opozycją literacką. „Dlaczego Ty zakładasz – pisał – że rząd w Warszawie robi same okropności. Jakbyś był na ich miejscu, też byś coś robił, np. w sprawie wariatuńcia Kornackiego. (…) Trudno tolerować wszystkich chorych na rozmiękczenie mózgu”. Iwaszkiewicz, którego tam znieważają, nienawidzą i którym niejeden niedorastający mu do pięt pogardza (wówczas tak było), „być może okaże się kiedyś, że pomógł większej ilości ludzi i uratował więcej spraw niż niejeden niezłomny”. Miłosz miał przekonanie, że systemy władzy nie stanowią domeny wydzielonej, są uzależnione od ducha czasu i miejsca, dotyczy to tak samo Ameryki, jak krajów bloku wschodniego, i dobrać się do ustroju, do jego spoiwa wewnętrznego można tylko środkami intelektualnymi, filozofią, teologią. Dlatego publikacje typu polemik czy pamfletów dziennikarskich lekceważył, namawiał Redaktora na poświęcenie więcej uwagi głębszej literaturze. W końcu komunizm składał się z dwu części: kolektywistycznej gospodarki i ateizmu. Bez ateizmu nie będzie sobą. Kto wydawał pisma św. Augustyna, Tomasza z Akwinu, Abelarda, Pascala, ojców Kościoła? Oczywiście przede wszystkim PAX. I tu jest miejsce do poczynienia odpowiednich porównań.
•
Książkę „Polska mozaika syberyjska” zacząłem przeglądać od fotografii. Pod jedną podpis: „Wiersze Czesława Miłosza, w 100. rocznicę jego urodzin. Lesosybirsk, 24.11.2011”. Zdjęcie przedstawia salę teatralną, na scenie dziewczęta i chłopcy, pewnie zespół recytatorów, na widowni młoda publiczność. Pod innym zdjęciem informacja: „Prof. Anatolij N. Karpow otwiera konferencję »Dialog kultur Rosja-Polska«”. Odbywała się w syberyjskim mieście Jenisejsk. Mamy też fotografię wystawy poświęconej polskim zesłańcom z roku 1940. W Krośnie istnieje ciekawe wydawnictwo KaBe, jemu zawdzięczamy tę książkę. Specjalizuje się w publikowaniu literatury technicznej i poradników z tej dziedziny. Założyciel i właściciel Kazimierz Buczek został jak cała rodzina wywieziony na Sybir, swoje wspomnienia opublikował w osobnej książce. Zadziwiające, jak wiele trudów, głodu i zimna można przeżyć, nie tracąc radości życia. I zachować sentyment do miejsc, w których się tak dużo wycierpiało, i do mieszkańców tamtych ziem, którym się niewiele lepiej powodziło, a mimo to potrafili nieraz przyjść z pomocą, której się nie zapomina. Z perspektywy czasu Kazimierz Buczek patrzy na lata zesłania jak na pewnego rodzaju ratunek: gdyby pozostali w swojej wsi na Podolu, zostaliby zamordowani przez UPA, jak wielu ich sąsiadów.
W Jenisejsku istnieje uniwersytet, wykładający tam prof. Antolij Karpow bada historię polskich zesłańców od XIX wieku, utrzymuje bliskie kontakty z tamtejszą Polonią i sprzyja działalności kulturalnej, jaką ona prowadzi. Książka jest poruszającym dokumentem. Przedmowę napisał Jan Skoczyński, profesor UJ.
Odpowiedz na treść artykułu lub innych komentarzy