Francuzi nie chcą okazać skruchy za okres kolonializmu i wojny w Algierii
Prezydent Francji 20 stycznia tego roku przyjął rekomendacje w sprawie pojednania z Algierczykami i Francuzami pochodzenia algierskiego ujęte w raporcie sporządzonym przez historyka Benjamina Storę. Dokument proponuje m.in. wzmocnienie szkolnego nauczania o wojnie, wsparcie pracy historyków zajmujących się tym okresem i udostępnianie archiwów wojennych. Francuzi nie chcą jednak okazać skruchy ani przeprosić Algierczyków za okres kolonializmu i wojny, która pochłonęła 180 tys. ofiar z obu stron.
Zniknięcie Maurice’a Audina
Każdy, kto kiedyś odwiedzi Algier, z pewnością trafi na plac Maurice’a Audina. Na pierwszy rzut oka to miejsce dość nijakie, otoczone księgarniami, postojami taksówek i przystankami autobusowymi, popularne wśród studentów pobliskiego uniwersytetu, którzy przychodzą tutaj, aby posiedzieć na ławkach, rozmawiać i palić papierosy. Plac znajduje się u zbiegu boulevard Mohamed V i rue Didouche Mourad, dwóch najbardziej ruchliwych ulic w mieście, przez co zawsze kłębi się tu tłum.
Wiele bulwarów i ulic stolicy nazwanych zostało imionami słynnych rewolucjonistów i bohaterów, którzy walczyli o niepodległość Algierii przeciwko francuskim kolonizatorom w latach 1954-1962. Jednym z nich był Maurice Audin, 25-letni Francuz, uzdolniony matematyk z algierskiego uniwersytetu. Należał do Algierskiej Partii Komunistycznej i podobnie jak inni jej członkowie był zwolennikiem algierskich nacjonalistów (Front de Libération Nationale – FLN). Audin „zniknął” w 1957 r. W rzeczywistości został uprowadzony, torturowany i zabity przez własnych rodaków podczas bitwy o Algier, kiedy dowodzone przez gen. Jacques’a Massau francuskie wojsko otoczyło miasto. W 1963 r. jego imieniem nazwano plac w centrum Algieru.
Do tej pory francuska wersja wydarzeń była taka, że młody człowiek uniknął aresztowania i uciekł, prawdopodobnie do Tunezji, a później po prostu przepadł. Dopiero po 60 latach, 13 września 2018 r., prezydent Emmanuel Macron przyznał, że za śmierć Audina bezpośrednio odpowiedzialne są francuskie władze wojskowe. Po raz pierwszy Pałac Elizejski przyznał wówczas, że państwo francuskie sankcjonowało stosowanie tortur podczas wojny w Algierii.
Od tego czasu gest Macrona porównywano do zachowania Jacques’a Chiraca, który w 1995 r. oświadczył, że Francja odegrała haniebną rolę w deportacji 76 tys. Żydów do nazistowskich obozów śmierci podczas II wojny światowej. Było to wyznanie, które zasadniczo zmieniło sposób, w jaki Francuzi postrzegali swoją historię – i jak oceniała ich reszta świata.
Równie haniebną rolę Francuzi odegrali w Algierii. Stosowali różne techniki tortur, zależnie od okoliczności i domniemanego zagrożenia ze strony podejrzanego. Udokumentowane źródła podają, że najpopularniejszą metodą było wykorzystanie gégène – urządzenia zaprojektowanego przy użyciu części ze starego telefonu z korbką. Generator elektryczny podłączony był kolejno do dwóch baterii z suchymi ogniwami, dzięki czemu przyrząd mógł służyć do aplikowania elektrowstrząsów. Gégène przyczepiano do ciała (często do genitaliów i ucha) i powodowano potężny wstrząs. Inne techniki obejmowały tortury wodne – np. wkładanie węża w usta, w odbytnicę – ale też wbijanie muzułmańskim kobietom potłuczonych butelek w pochwę. 132 lata francuskich rządów kolonialnych, zakończone brutalną ośmioletnią wojną, w czasie której zbrodnie na cywilach popełniały obie strony, pozostawiły po sobie trwałe dziedzictwo napiętych stosunków między dwoma narodami.
Od początku kadencji Emmanuel Macron za jeden z celów urzędowania obrał odbudowę stosunków z tym największym państwem afrykańskim. Część światowych mediów sugeruje nawet, że leczenie ran po kolonialnej przeszłości – zaraz po zwalczaniu pandemii, zmianie stosunku do islamu i walce z terroryzmem – stanie się największym wyzwaniem dla aktualnie urzędującego prezydenta.
Już w lutym 2017 r., podczas wizyty w Algierze, jeszcze jako kandydat na prezydenta, Macron mówił o francuskiej kolonizacji w Algierii jako o „zbrodni przeciwko ludzkości”. „Tej przeszłości musimy spojrzeć w twarz”, przyznał. Jego deklaracja wywołała wściekłość prawicy i była szeroko komentowana we francuskich mediach.
„Dla Macrona »pojednanie wspomnień« jest niezbędne do odbudowania przyszłości stosunków francusko-algierskich. To był motyw przewodni jego podróży do Algierii, podczas której rozmawiał z kilkoma algierskimi urzędnikami, w tym z premierem Abdelmalkiem Sellalem. Nie będąc częścią pokolenia, które znało wojnę w Algierii, chce zmienić relacje pomiędzy dwoma narodami, stąd radykalny charakter jego uwag”, komentował francuski dziennik „Le Monde”.
Kilka miesięcy po tych słowach, w wywiadzie dla „Le Point”, obecny przywódca Francji zaprezentował już bardziej wyważone stanowisko: „Tak, w Algierii były tortury, ale także pojawienie się państwa, bogactwa, klasy średniej itd. – to rzeczywistość kolonizacji. Były elementy cywilizacji i elementy barbarzyństwa”.
Pogodzenie wspomnień
Mimo to prezydentura Macrona naznaczona jest pewnymi gestami wobec dawnej kolonii. Przykładowo nadzorował on odesłanie do ojczyzny czaszek 24 algierskich bojowników ruchu oporu, których ścięto podczas francuskiego podboju w XIX w.; ich szczątki przechowywano jako trofea wojenne. „Bez wątpienia gest Emmanuela Macrona, poprzez silną wagę symboliczną, wzmocni więzi przyjaźni między dwoma narodami i posłuży jako katalizator współpracy algiersko-francuskiej w interesie dwóch krajów”, pisał wówczas algierski dziennik „Liberté”.
Jak zauważa historyk Pascal Blanchard, żaden inny przywódca Francji nie wykonał tylu gestów wobec Algierii: „Przed Macronem mieliśmy siedmiu prezydentów, którzy stosowali w tej sprawie niezdecydowaną politykę, tęsknili za tą historią lub newet sami byli w nią zaangażowani, np. François Mitterrand. W czasie wojny algierskiej pełnił funkcję ministra spraw wewnętrznych, ministra sprawiedliwości, a wcześniej ministra ds. kolonii”.
Przeprosiny Macrona za sprawę Audina, zwrócenie czaszek czy przyznanie, że kolonializm był błędem, oznaczają, że nadszedł czas, aby zacząć mówić prawdę o części francuskiej historii, o której wielu Francuzów chciałoby zapomnieć.
W lipcu ub.r. Macron poprosił słynnego eksperta Benjamina Storę o „uczciwy i dokładny spis” tego, jak Francja radziła sobie z kolonialną historią i wojną algierską. Wybór nie był przypadkowy. Stora pochodzi z algiersko-żydowskiej rodziny, która przeniosła się do Francji po odzyskaniu przez Algierię niepodległości w 1962 r. Uważany jest za osobę wyważoną – kogoś, kto bierze pod uwagę obie strony konfliktu. Sam historyk wielokrotnie powtarzał w wywiadach, że nie da się zrozumieć Francji bez poznania historii Algierii.
Raport Story na temat kolonizacji i wojny algierskiej został przekazany Macronowi 20 stycznia; ma on na celu pogodzenie wspomnień po obu stronach Morza Śródziemnego.
Stora sugeruje większą troskę o upamiętnianie ofiar z obu krajów. Obozy internowania, które zostały założone na terytorium Francji, miałyby się stać miejscami pamięci. Stora opowiada się również za ściślejszą współpracą, w tym ułatwianiem podróżowania między oboma krajami harkis, czyli Arabom/muzułmanom, którzy w czasie wojny o Algierię walczyli po stronie francuskiej. W tej formacji służyło ok. 150 tys. Algierczyków. Ich położenie po wojnie było fatalne – w swoim kraju uchodzili za zdrajców, ich rodziny były prześladowane, a Francuzi też o nich nie zadbali – ci, którym udało się wyjechać, trafili do obozów, w których przez długi czas, nawet 20 lat, musieli żyć w najbardziej prymitywnych warunkach. Minęło sporo czasu, zanim dostali mieszkania socjalne, szansę na pracę i mogli zacząć żyć w miarę normalnie.
Dokument proponuje także wzmocnienie szkolnego nauczania o wojnie, wsparcie pracy historyków zajmujących się tym okresem i udostępnianie archiwów wojennych. Sztandarową propozycją jest utworzenie komisji Pamięć i Prawda, która miałaby się zajmować pielęgnowaniem faktów historycznych związanych zarówno z Francją, jak i Algierią. Chodzi przede wszystkim o podkreślenie tego, co oba państwa dokonały we współpracy. Miałoby to pomóc ocieplić relacje francusko-algierskie. Poza tym Stora postuluje zbudować pomnik algierskiemu bojownikowi o wolność Abd al-Kadirowi, a jego miecz odesłać do Algierii.
Sprawa francusko-francuska
Tym, czego jednak brakuje w raporcie, są przeprosiny. Paryż chce zwrócić uwagę na trudne fakty historyczne związane z wojną algierską i zamierza je uznać, a mimo to nie planuje przeprosić Algierczyków. „Historia kolonialna Francji w Algierii jest traumą, która nadal kształtuje współczesną Francję – zauważa „New York Times” i pisze dalej: – Miliony francuskich mieszkańców, którzy w różnym stopniu mają powiązania z Algierią, mają rozbieżne poglądy na temat historii kolonialnej i wojny”.
„Musimy potępić system kolonialny, który był nie do obrony i – jak proponuje Emmanuel Macron – »odsłonić wszystkie karty« tej tragicznej i złożonej historii. Ale Francja nie była nazistowskimi Niemcami. Nie musi przepraszać. Musi zmierzyć się ze swoją historią, poszukać i przyjąć prawdę o faktach oraz rozważyć wszystkie cierpienia: cierpienia algierskich nacjonalistów, zdradzonych harkis (arabskich żołnierzy walczących u boku Francuzów w Algierii podczas wojny przeciw FLN), nękanych przez Francję pied-noir (francuskich osadników mieszkających w Algierii), tysięcy zaginionych, nie mówiąc już o poborowych. Ale Algieria powinna zrobić to samo – mówił w wywiadzie dla „Paris Match” historyk Georges-Marc Benamou. – Niestety, nie mam nadziei, że tak się stanie. Dla władz algierskich pamięć o wojnie jest filarem reżimu, sposobem na legitymizację władzy. Francja musi zapoczątkować ruch, wywrzeć presję, aby została powiedziana prawda, i pomóc wzmocnić już istniejące więzi między naszymi narodami, pisarzami, historykami”.
Przywódcy byłych potęg kolonialnych często unikają tego rodzaju przeprosin, obawiając się krytyki ze strony wyborców, którzy nie widzą powodu, dla którego mieliby odpowiadać za czyny przodków. Rządy obawiają się również, że oficjalne wyrazy skruchy utorują drogę do bardziej konkretnych i kosztownych żądań ze strony byłych kolonii.
Historyk Mohamed el-Korso nie podziela tej opinii i na łamach „Liberté” oświadcza: „Myślę, że aby osiągnąć prawdziwy, zdrowy i spokojny dialog, który byłby w stanie posunąć coś naprzód, Francja musiałaby jasno i szczerze przyznać, że doszło do zbrodni przeciwko ludzkości. Powinna zrobić ten sam krok, który Niemcy zrobiły wobec Francji, przyznając się do zbrodni w czasie II wojny światowej. Myślę, że szkoda, że Francja, która przepraszała Żydów, nie przeprasza Algierczyków”.
Historia kolonizacji i wojny nie jest opowiadana w Algierze w ten sam sposób co w Paryżu. Jednak nawet we Francji nie ma jednolitego opisu znaczenia tego okresu. „We Francji niektórzy są entuzjastycznie nastawieni do 20 zaleceń zawartych w raporcie Benjamina Story, inni są zirytowani nie tylko odmową przeprosin i skruchy, ale przede wszystkim próbą upolitycznienia historii, forsowania własnej jej wersji. Przeprosiny i skrucha to sprawa francusko-francuska”, mówi francuska dziennikarka zajmująca się islamem, Nadia Henni-Moulaï, zwracając uwagę na to, że we Francji ciągle mieszka sporo Algierczyków oraz potomków harkis i pied-noir.
We francuskim sporze o to, jak upamiętnić kwestię algierską, nie chodzi tylko o samą historię, lecz także o teraźniejszość. Skargi związane z historią kolonializmu oraz napięcia z Francuzami pochodzenia algierskiego i północnoafrykańskiego już bowiem zaważyły na spójności narodowej Francji. Były również wykorzystywane przez terrorystów jako narzędzie radykalizacji. Należy też pamiętać, że ok. 7 mln Francuzów ciągle ma związki z Algierią.
Mimo że w prasie francuskiej i algierskiej pojawia się wiele wątpliwości co do ewentualnego pojednania, prorządowy algierski dziennik „L’Expression” zauważa, że i tak widać postęp: „Wydaje się, że relacje między Algierią i Francją wchodzą w nową fazę”. Z ostrożnym optymizmem przewiduje, że „pogodzenie wspomnień nada nowy impuls stosunkom algiersko-francuskim”.
Na razie Emmanuel Macron planuje dokonanie następnych symbolicznych kroków. Pałac Elizejski już potwierdził, że prezydent weźmie udział w trzech ważnych obchodach: narodowego dnia harkis (25 września), rocznicy stłumienia demonstracji Algierczyków z 17 października 1961 r. i przypadającej 19 marca 2022 r. 60. rocznicy porozumienia z Evian, które zakończyło wojnę między Francją a Algierią.
Fot. East News
Odpowiedz na treść artykułu lub innych komentarzy