Transfery pieniężne jako instrument walki z biedą i wykluczeniem stosuje dzisiaj 56 krajów na świecie „Dlaczego ci ludzie mają dostawać pieniądze podatników za darmo? Nie można za to dofinansować szkół i szpitali?”. „Biedni i tak nie skorzystają, bo nie umieją zarabiać – tylko bogaci wiedzą, jak działa wolny rynek, więc mogliby coś z tymi pieniędzmi zrobić”. „Politycy kupują sobie poparcie, a debile sprzedają się za grosze. Czysty populizm”. Choć brzmią znajomo, komentarze te nie pochodzą z polskich dyskusji o 500+. Zostały wzięte spod eseju opisującego brazylijską kampanię Bolsa Família (Grant rodzinny), opublikowanego w brytyjskim dzienniku „The Guardian”. Bo bezpośrednie transfery gotówkowe budzą emocje na całym świecie – nawet w krajach, w których nie są stosowane. Kiedy rząd Prawa i Sprawiedliwości obiecywał w 2015 r. wypłatę 500 zł miesięcznie na – początkowo – drugie i kolejne dziecko poniżej 18. roku życia, w Polsce zaczęła się zbiorowa histeria połączona z festiwalem demagogii. Opozycja najpierw oskarżała rządzących o populizm, wyrażający się w rozdawaniu pieniędzy za poparcie polityczne. Były to oskarżenia o tyle bezsensowne, że nawet gdyby PiS chodziło o czysto transakcyjną naturę dodatku 500+, byłby to raczej klasyczny przykład politycznego klientelizmu, w którym – jak sama nazwa wskazuje – elektorat zamienia się w partyjną klientelę. Bezpośrednie instrumenty finansowe z populizmem jako ideologią nie mają nic wspólnego, co wyjaśnia jeden z wiodących ekspertów w tym zakresie, prof. Cas Mudde, holenderski politolog z Uniwersytetu Georgii, w nowej książce „The Far Right Today” („Dzisiejsza radykalna prawica”). Transfery pieniężne od dekad są używane jako instrument walki z biedą i wykluczeniem czy jako sposób na zniwelowanie nierówności społecznych i ekonomicznych. Według danych Banku Światowego dziś stosuje je w różnej formie 56 krajów na świecie, zarówno państwa bardzo biedne, np. Indonezja czy Kenia, jak i należące do najbogatszych, np. Włochy. I choć oczywiście wciąż mówi się, że to narzędzie do kupowania głosów i rozdawnictwo funduszy podatników, w wielu miejscach przyczyniły się do wyciągnięcia z biedy czy wysłania do szkoły milionów zmarginalizowanych wcześniej obywateli. Co najważniejsze, utrzymywane są nawet pomimo zmiany rządzącej opcji politycznej. Wsparcie pod warunkiem Najbardziej znanym i najdokładniej opisanym tego typu programem jest właśnie brazylijska Bolsa Família. Wprowadzona przez socjalistyczny rząd Luiza Inácia Luli da Silvy w 2003 r., pomogła zredukować odsetek mieszkańców żyjących poniżej poziomu ubóstwa o ponad połowę, z 9,7 do 4,3%. Aż 36 mln Brazylijczyków przeszło w ten sposób ponad granicę biedy. Rzecz jasna, nie jest to wyłącznie zasługa jednego programu, bo Lula brazylijską politykę społeczną wywrócił do góry nogami. Bolsa Família działała jako ważny, ale wciąż tylko element całego wachlarza instrumentów socjalnych. Program walki z niedożywieniem dzieci, znany jako Fome Zero (Zero głodu), czy strukturalna reforma systemu ubezpieczeń społecznych i emerytur mogły mieć podobny, a zdaniem niektórych większy wpływ na sukces walki z biedą w Brazylii. Niemniej jednak Bolsa Família wciąż stanowi dobry przykład do analizy, bo była właśnie tym demonizowanym przez liberałów instrumentem – pieniędzmi przekazywanymi do ręki. Nie był to bynajmniej transfer bezwarunkowy. Takie w zasadzie nie występują; większość instrumentów opartych na bezzwrotnych przekazach pieniężnych jest obwarowana jakimiś warunkami. W przypadku Bolsa Família były to kryteria związane z edukacją i zdrowiem. Żeby dana rodzina otrzymała przysługujące jej miesięczne wsparcie w wysokości ok. 22 dol., wszystkie mieszkające w danym gospodarstwie domowym dzieci poniżej 17. roku życia musiały uczęszczać do szkoły, być zaszczepione na określone choroby i regularnie badane co najmniej do ukończenia sześciu lat. Ciężarne kobiety musiały przejść badanie lekarskie przed porodem i po nim, a osoby starsze zostać zarejestrowane w systemie ubezpieczeń zdrowotnych. Tylko po spełnieniu wszystkich tych warunków rodzina mogła otrzymać wypłatę, bardzo często przekazywaną w gotówce. Ważny w zasadach działania Bolsa Família był też fakt, że władze nie wykluczały z uczestnictwa w programie osób bez formalnego meldunku. W Brazylii ta kwestia to ogromny problem z powodu istnienia wielomilionowych slamsów oraz niemałego odsetka mieszkańców żyjących w głębi amazońskiej dżungli, gdzie adresy nie są skodyfikowane. Nawet rodziny mieszkające w takich miejscach dostawały wypłaty z Bolsa Família. Pod jednym warunkiem – że wcześniej dotarli do nich urzędnicy,
