Ptaki w wielkim mieście

Autor: Michał Książek | 12 czerwca, 2023

Na Pałacu Kultury i Nauki rośnie 111 gatunków roślin, w tym drzewa i krzewy. Gnieździ się tutaj 10 gatunków ptaków, a u podnóża drugie tyle

Lot furażowy

Lot z pokarmem do gniazda to ruch jedyny w swoim rodzaju. Odbywa się po trajektorii troski. Myślę tu o małych ptakach, o sikorach, mazurkach, kopciuszkach. Ale też o tych większych – takich jak kos czy sójka, o drapieżnych – jak choćby krogulec. A nawet o owadach.

Pełzacz ogrodowy, wróbel i mazurek latają po pokarm dla piskląt na odległość mniej więcej 50 m. Sikora modra pokonuje od 50 do 100. Bogatka w Lesie Bielańskim – średnio 100 m, szpak nawet 500. Mewy potrafią przynosić jedzenie z wysypisk śmieci oddalonych o kilka kilometrów od gniazda, w jeszcze dłuższą drogę wybiera się niekiedy sokół wędrowny. Jednak nikt nie pobije jerzyków, którym zdarza się szukać jedzenia setki kilometrów od domu. Aby zdobyć pokarm dla młodych, potrafią ot tak polecieć z Warszawy do Sztokholmu.

Taki lot, lot furażowy, na każdym odcinku wydaje się bardzo świadomy. Emanuje wręcz celowością. Można dostrzec w nim ogromną motywację, znajomość trasy, rzeczowy pośpiech. (…)

9 maja, park Świętokrzyski

Sikora modra posila się wśród młodych i miękkich jeszcze liści lipy. Jej sposób poszukiwań przypomina kontrolowane spadanie: zgrabnym zeskokom towarzyszą artystyczne machnięcia skrzydeł. I tak aż po dolne partie korony, coraz bliżej, na wyciągnięcie ręki. Zabawnie obserwować, jak stojąc na jednej łapce, drugą przyciąga sąsiedni liść. Ogląda go dokładnie od dołu do góry w poszukiwaniu złóż owadzich jaj. Pomagają jej w tym wyspecjalizowane oczy, którymi widzi jak przez lupę. Pod jednym z listków znajduje gąsienicę. Nie połyka od razu – co zapowiadał jej zapał – lecz przytrzymując ją między palcami, wyjada metodycznie od środka. Jakby jadła prosto z opakowania. (…)

Spędzamy tak razem blisko 20 minut. Nagle sikora startuje w stronę zejścia do stacji metra i znika w rogu parku. Biegnę jej śladem, potrącając przechodniów i płosząc gołębie na deptaku. Czas najwyższy: modraszka siedzi u wlotu do dziupli, by za moment dać w nią nura. Dziupla czernieje w wierzchołku lipy, na wysokości 5 m, doskonale ukryta pośród liści. Ma anatomiczny kształt, u jej podstawy bieli się kobierczyk drobnych grzybków, pewnie rozszczepka pospolita, Schizophyllum commune. Obserwuję to wszystko, stojąc w ciżbie pasażerów i przechodniów na przystanku autobusowym Metro Świętokrzyska 03.

Po chwili ptak niebieszczy się już na sąsiednim drzewie. (…) Coś uważnie studiuje: to przykłada, to odsuwa oko od powierzchni szerokiego liścia. Jedno mrugnięcie i jest już w dziupli z powrotem.

A zatem rodzic, który karmi młode. Wiem – bo wlazł do środka cały. Gdyby to był samiec, który dokarmia samiczkę wysiadującą jajka, co sikory mają w zwyczaju, podałby jej pokarm z zewnątrz albo wywabił z gniazda cichym śpiewem na gałąź. Płci nie da się określić po wyglądzie, on i ona wyglądają tak samo. A to, że napotkana modraszka śpiewa, wcale nie oznacza, że jest samcem, jak sądziliśmy przez lata. Samiczki modraszek też śpiewają. (…)

Dziesięć gramów

Lipę z dziuplą za przystankiem wybrała ona i to ona zbudowała w niej gniazdo. Tę niełatwą decyzję poprzedziło jednak wiele wspólnych inspekcji. Setki ruchów głową, spojrzeń i pisknięć. Od pierwszych dni kwietnia, codziennie – krótko po przebudzeniu – sikora przylatywała tu z dziupli noclegowej i składała jedno jajko. Białą kuleczkę o wadze grama: jednej dziesiątej wagi własnego ciała. Po złożeniu jajka (co zajmuje jakieś pół godziny) przykrywała je szczelnie puchem i leciała żerować aż do wieczora. Przez dwa tygodnie złożyła od 10 do 15 jaj – więcej niż waży sama.

Musiała wtedy sporo jeść. Nic więc dziwnego, że on towarzyszył jej cały dzień, proponując różne przysmaki, wśród których mogły być nawet fragmenty muszli ślimaka (zasobne w wapń potrzebny do budowy skorupki). Spali jednak w osobnych dziuplach. Dorosłe sikory się nie przytulają, są blisko tylko przez moment, kiedy samczyk przysiada czy też lawiruje na niej sekundę-dwie i całują się delikatnymi zakończeniami układów rozrodczych. Samiec nie odwiedzał wówczas gniazda, samica robiła to raz dziennie, żeby złożyć jajo. Kiedy poczuła pod brzuszkiem już 10, a nawet i 15 białych pastylek (ile dokładnie, nie dowiemy się nigdy), rozpoczęła wysiadywanie, które zakończyła raptem kilka dni temu. Ogrzewała zarodki temperaturą nawet 41 st. C, przez kolejne dwa tygodnie od momentu złożenia ostatniego jajka. Tym razem się udało. Ale przecież zdarza się, że ktoś przychodzi, wycina drzewo, które tak długo wybierała, albo krzewy, z których zbiera pokarm.

„I to wszystko pan tutaj zaobserwował? Za przystankiem?”, zapytała z niedowierzaniem starsza pani, której na przystanku Metro Świętokrzyska opowiedziałem wiosnę u warszawskich sikor. Spodobało jej się na tyle, że zaczekała na następny autobus.

Druga para

Kolejną dziuplę z rodziną modraszek znajduję tego samego dnia, także dzięki lotom furażowym. Z drugiej strony Pałacu Kultury i Nauki, tuż przy pasażu Wisławy Szymborskiej, który wiedzie od metra Centrum na Dworzec Centralny. Gniazdo mieści się w słupie oświetleniowym. Gdy zauważyłem ptaka, byłem pewien,

że to rodzic i że dźwiga pokarm, choć nie zarejestrowałem nawet dzioba, raczej zarys zniekształcony niesionym posiłkiem. Choreografia takiego lotu tchnie pewnością i doskonałymi obliczeniami trasy, przy czym modraszka korzysta też umiejętnie z osłony liści i koron mijanych drzew. Niby widzę tylko ruchy, motorykę, ale wraz z nimi pojawia się pewność.

Sikorkę pochłania bezpieczna dziura w starym betonowym słupie. Gruba jak palec gałązka lipy drapała przez lata zaprawę, aż wydrapała oczko, coraz większe, w końcu tak duże, że pomieściło ptaka. To, że gałązka wciąż tkwi w dziupli, nikomu nie przeszkadza. A wraz z nią liście, ocieniające i osłaniające słup. Dzięki nim warunki świetlne, temperatura i wilgotność wnętrza są zbliżone do tych optymalnych, takich jak w koronie drzewa.

Pałac Kultury i Nauki

Park Świętokrzyski to prostokąt zieleni i ubitej gleby wciśnięty w połacie betonu tak szczelnie, że ostatni kret zmarł bądź uciekł stamtąd jakieś pół wieku temu. Czasem fantazjuję, czyby zupełnie przypadkiem nie wypuścić tu kilku kretów i dokonać restytucji gatunku. Na razie nie ma nawet myszy. Dłuższe boki prostokąta tworzą wyniesiony nieco taras u podnóża Pałacu Kultury i Nauki oraz ulica Świętokrzyska, krótsze wyznaczają ulice Emilii Plater – od zachodu, i Marszałkowska – od wschodu. Między nimi męczy się 280 drzew, zastępowanych powoli młodymi drzewkami z arytmetycznym przeświadczeniem, że w biologii sztuka za sztukę to równy rachunek. Na całość pada cień skalistej budowli, góry wapieni, marmuru, granitu, betonu, piaskowca i drewna, ułożonej z pomocą zaprawy murarskiej w stylu zwanym realizmem socjalistycznym. Jeszcze nie tak dawno był to najwyższy budynek w Polsce. Od 2022 r. przewyższa go pobliska Varso Tower. Pałac ma 237 mwysokości, Varso Tower – 310.

Gdyby popatrzeć na pałac oczami roślin i zwierząt, byłby wielką i ciepłą górą o stromych ścianach. Ich powierzchnia wynosi aż 10 ha, czyli tyle, ile gospodarstwo rolne. W górze widnieje wiele rys, szczelin i 1416 otworów zwanych oknami. Ale kiedy powstaje monument z 40 mln cegieł, musi pojawić się jakaś dodatkowa, nieplanowana szpara. Wielu mikrozaułków dostarczają też próby naśladowania stylu art deco, obfitego w zdobienia, różne tekstury i materiały. A nawet rzeźby.

Pałac tylko z daleka wydaje się gładki i hermetyczny. Nic dziwnego, że rośnie na nim 111 gatunków roślin, w tym drzewa i krzewy. Gnieździ się tutaj 10 gatunków ptaków, a u podnóża góry drugie tyle. Najbardziej znanym jest sokół wędrowny, choć ja osobiście wolę oglądać gołębie miejskie, na które on poluje. Żeby uniknąć śmierci, dokonują cudów zręczności. Tak jak na prawdziwej górze naliczyłem tu też siedem gatunków mchów, pięć gatunków porostów i jednego wątrobowca. Jest nawet paproć. O ssakach, poza homo sapiens, wiadomo niewiele. Właściwie tylko tyle, że w pałacu chcą mieszkać też szczurki i myszy, zarząd zatrudnił więc 11 kotów.

19 maja, Metro Świętokrzyska 03

Spacer zaczynam zazwyczaj przy przystanku Metro Świętokrzyska 03. Znajome sikory, które nazwałem Lipowymi, karmią intensywnie. Już wyblakły im wiosenne kolory godowe, co sprawia, że wyglądają na zmęczone, a nawet lekko brudne. Za pokarmem latają aż na drugi koniec parku, czyli sporo ponad 100 m. Pod lipą z sikorkami, w krzaku tawuły, gniazdo uwiła pokrzewka kapturka. Przechodzący sikają czasem na krzak, zagrażając gniazdku, w którym bieli się pięć zarodków w wapiennych skorupkach.

O dwa loty furażowe dalej przysiadam na murku przy Świętokrzyskiej, pod klonem z gniazdem wrony. Widać stąd trzecią parę modraszek, dla odmiany w budce lęgowej. Dwie wrony czekają obok, w koronie drzewa i na ziemi, nasłuchując głosów z budki. Wiedzą o rodzinie modraszek i doskonale zdają sobie sprawę z tego, że podczas pierwszych lotów dzieci łatwo będzie o łup. Trzecia wrona, podlot, wychodzi już z gniazda na konary drzewa, pod którym siedzę, i rzuca we mnie patyczkami. (…)

Tuż pod budką, na dwóch ławkach, trwa impreza. Butelki, ciastka, muzyka. Kilka osób rozpartych jak w barze sączy piwo. Mimo że modraszki karmią tuż nad ich głowami, piwosze niczego nie dostrzegają. Ptaki miejskie nie są tak płochliwe jak leśne. Wydaje się, że doceniają obecność ludzi, która chroni ich przed kotem, norką czy krogulcem. Ale nie przed wroną, która dybie na podloty, a jednocześnie dobiera się do ciastek.

Młode mazurki z budki obok słychać już bardzo wyraźnie. Rodzice futrują je dzielnie i radośnie kopulują pomiędzy karmieniami, zdradzając przy tym dziką przyjemność z życia. Potem nie rozlatują się zaraz, jak czynią to te blisko pomnika Korczaka, lecz siedzą koło siebie przez chwilę. Rozczula mnie to bardziej, niżby wypadało, więc zerkam na trzecią budkę, pustą wciąż, choć nową i schludną. Mimo że ogólna liczba mazurków spadła w ostatnich latach, to na niektórych osiedlach Warszawy jest ich coraz więcej. Prawdopodobnie dzięki budkom lęgowym.

Dalej, w stronę baru Pijana Wiśnia, ktoś porozwieszał skrzynki dla modraszek i szpaków. Wiszą ciasno, co kilka metrów, jakby architekt zieleni był przekonany, że zwierzęta wzorem urzędników lubią geometrię i regularne odstępy. Okazały baśniowy buk z odpicowaną budką zatrzymuje mnie zazwyczaj na dłużej, podobnie jak sędziwe pobliskie oliwniki. Drzewa w parku Świętokrzyskim posadzono w latach 1954–1955, jednak oliwniki wydają się starsze. Być może rosły na jakimś przedwojennym podwórku.

Na tyłach baru, w zacisznej dziupli klonu, czwarta para sikor modrych złożyła jajka. Dziupla jest bardzo wąska, jej obramowanie przypomina oko z czarną tęczówką wejścia. Raz po raz łypie stamtąd, jak modra źrenica, mały ptak. W środku pisklę wielkości wisienki próbuje unieść głowę (…).

Przy alejce klonów srebrzystych, wzdłuż tarasu przed Pałacem Młodzieży, w dziupli powstałej po odciętej gałęzi, kombinuje coś piąta parka modraszek. Raz po raz wchodzą do ciemnej dziurki i wynoszą fragmenty próchna. Taszczą je daleko, hen, gdzieś między drzewa. Niczego nie gubią, nikt nie pozna, że trwa tu właśnie sprzątanie dziupli. Co chwila znikają w ciemności, czasami oboje. Kiedy samczyk wlatuje do środka, zdarza mu się śpiewać nieco dłużej. Głos staje się wtedy bardziej stłumiony, jakby dochodził z pomieszczenia obok.

Na pozostałą część parku, tę od strony Marszałkowskiej, rzadko kiedy starcza mi czasu. Poza modraszkami, szpakami i mazurkami popisuje się tam wyszukaną pieśnią pleszka, ale nie mogę wypatrzyć dziupli, w której się kryje. Z budynku pałacu zlatują wróble, zbierając okruchy i większe kawałki burgerowych bułek (szczególnie w cenie są ciemne z ziarnami). W koronach słychać także dzwońca i zaganiacza, który zgrabnie udaje trzciniaka. Zaganiacz to jedyny ptak w Polsce, który znosi różowe jaja, dobrze byłoby znaleźć jego gniazdo. Są tu także zięba, grzywacz. Rzadko przylatuje sójka, jeszcze rzadziej kwiczoły. Regularnie można za to posłuchać bogatki, choć tylko jednej na cały park.

Wszystkie te miejsca odgrywają swoje oczywiste, od dawna przypisane role w teatrze miasta.

Bar, gdzie pije się nalewkę, ławki, na których pije się wódkę, oraz krzak za przystankiem, gdzie się sika. Jednak istnieje inna rzeczywistość, w której ich ontologiczny status fika kozła, bo wszystko okazuje się istnieć inaczej – być czymś innym. Wyśpiewanym terytorium lęgowym, niechby i małym – 50 na 50 m. Wyszukanym domem, starannie wybranym spośród wielu miejsc. Oszacowałem kiedyś, że samczyk sikory modrej śpiewa w ciągu dnia nawet pięć godzin, by wyśpiewać sobie dom.

Dziuplaki

Ptaki, które pokonały klaustrofobię i budują gniazda w dziuplach, dziurach, norach. Dziuplakami są oba nasze gatunki wróbla, dzięcioły, pełzacze, kowalik, szpaki i sikory. Ale też sowy i niektóre kaczki, jak mandarynka albo krzyżówka. Dziuplaki dzielą się na pierwotne, te, które same kują dziuple, i wtórne, te korzystające z dziupli już istniejących. Niektóre sikory, jak czarnogłówka czy czubatka, również kują, a raczej dłubią dziuple w miękkim drewnie zamarłej osiki albo brzozy. Pewne gatunki sprzątają i powiększają przez to dziuple istniejące. Kowalik zaś „framugą” z błota pomniejsza wejście, aby było nieosiągalne dla kuny (potrafi w ten sposób zamurować w środku sowę włochatkę).

Czasem dziuple powstałe w żywych drzewach zarastają i zwężają się, sikory obkuwają wówczas tkankę przyranną zamykającą wejście. Wybrane gatunki, takie jak modraszka, czubatka czy czarnogłówka, potrafią zamieszkać w glebie, w norze myszy albo nornicy. Albo w dziurawym pniaku. Z nory korzysta też czasem tracz nurogęś.

Dziuplak to pojęcie, które mogłoby objąć wiele innych gatunków zwierząt, także owady. Uciekają do miast, ponieważ stare lasy i aleje wycięto. W miastach dziuplaki pozostają dziuplakami. Potrzebują dziury, by żyć.

Zabitka

Ubytek w pobocznicy pnia drzewa odsłaniający jego głębszą zachowaną część. Powstaje wskutek uszkodzenia kory i tkanki twórczej przed laty (uderzenie porożem w lesie albo mechaniczne w mieście). Ponieważ tkanka w miejscu uszkodzenia nie istnieje, przyrasta tylko wokół, tworząc obramowanie różnego kształtu. (…) W leśnictwie uważana za wadę drewna. W ekosystemie jest pożądanym zjawiskiem trypogennym (dziurotwórczym). W zabitce często powstają dziuple. (…)

W dziuplach

Sikory wyewoluowały w drzewach i na drzewach – dobrze więc znają botanikę i anatomię roślin. Chętnie też gniazdują w ich organizmach. Większość drzewnych „norek” to efekt działania grzybów, które rozkładają i otwierają różne partie lip, klonów, topól. Dziuple powstałe w miejscu cięcia gałęzi, nierzadko z obwódką tkanki przyrannej, należą do klasyki gatunku. Szczególnie malownicze są te w poskręcanych konarach, czasem leżących na ziemi, częściej kluczących w górze, odtwarzających historię poszukiwania światła. Sikory potrafią korzystać z dziupli dzięcioła dużego, średniego albo nawet dzięciołka (wielkości wróbla). W miastach żyją też w słupkach ogrodzeniowych, skrzynkach na listy, otworach w murze i w przeróżnych zaskakujących niszach – takich jak porzucony czajnik albo but. Potrafią zauważyć i docenić wciąż powracającą w działalności człowieka formę, jaką jest dziura. Jakby wiernie świadkowały naszym zmaganiom z rozpadem i utratą całości.

Mimo że wewnątrz nie ma za wiele światła, samiczka wije poduchę z mchów, która ze wszystkich innych ważnych ma jedną najważniejszą cechę: potrafi pływać, a jeśli namoknie – to wchłonąć dużo wody. Zdarza się, że w czasie ulewy woda zalewa dziuplę, wówczas jej nadmiar pochłania „strzecha” gniazda. Czasem, w przypadku wewnętrznego pęknięcia pnia, woda bierze się również z naturalnej pompy fizjologicznej, jaką jest drzewo. Strzecha bywa naprawdę gruba, może mieć nawet 10 cm wysokości. Na jej bezpiecznym szczycie znajduje się przytulna niecka, przykryta puchem i sierścią. W Puszczy Białowieskiej jest to sierść żubra albo jelenia. W Warszawie – kota czy psa, albo poliester i wełna. (…)

Naukowcy z Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Jagiellońskiego i Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie pod kierownictwem prof. Marty Szulkin badali w Lesie Bielańskim życie sikor modrych: tych gniazdujących w dziuplach i tych w budkach. Okazało się, że modraszkom, które wybrały budki, żyło się gorzej. W skrzynkach lęgowych kluło się mniej pisklaków niż w drzewach, podobnie mniejszy był sukces lęgowy, a więc liczba młodych, które wyleciały z gniazda. Nie dość tego – pisklaki „budkowe” zostawały w gnieździe dłużej od drzewnych, były więc mniej zaradne. Takich zależności nie zauważono natomiast w przypadku sikory bogatki.

Dr Patryk Rowiński, który brał udział w tych badaniach i prowadzi własne w Puszczy Białowieskiej, w ciągu 20 lat znalazł i opisał kilka tysięcy dziupli. Uważa, że są one lepsze dla ptaków nie tylko dlatego, że latem jest w nich chłodniej czy też są lepiej ukryte przed drapieżnikami. Żyje w nich też mniej pasożytów niż w budkach. Dzięki pracy grzybów gniazdo w dziupli ulega szybkiemu rozkładowi, nawet w ciągu czterech tygodni po wylocie młodych, przez co pasożyty nie mają szans na rozwój w następnym sezonie lęgowym.

Tej wiosny pod Pałacem Kultury i Nauki wyszukałem siedem gniazd modraszek. Tylko jedno ukryte było w budce lęgowej. Wszystkie pozostałe w dziuplach, przy czym jedna z nich była dziuplą pancerną: znajdowała się w słupie.

Budka 2.0

Choć budka lęgowa dzielnie zastępuje dziuplę i umożliwia lęgi ptaków w miastach i w lasach gospodarczych, jest jednocześnie antynomią dziupli, jej zaprzeczeniem. Dziurą, ale znaną, zaplanowaną, o obliczonych wymiarach. I przewidywalnych skutkach. To zakamuflowana forma panowania nad pustką, a więc rozkładem, butwieniem i zepsuciem. Potrzebujemy jej, choć czasem okazuje się ozdobnym mebelkiem wciśniętym w ekosystem. Zawieszona na zdrowym drzewie, zbudowana ze zdrowego drewna, podyktowana zdrowym rozsądkiem. Ma znormalizowany otwór wlotowy, czasem estetyczne otwory wentylacyjne.

Budkę można posprzątać. Wyczyścić, to znaczy stare gniazdo wyrzucić do śmieci. Sprawić, by park i miasto były czyste, schludne i bez guana. Miasto – największa budka lęgowa.

Piekarnik

Profesorka Marta Szulkin z zainteresowaniem odnosi się do filozoficznych interpretacji roli budki w kulturze, w pierwszej kolejności jest jednak naukowczynią. Martwi ją więc to, że w nowych warunkach klimatycznych temperatura w budkach miejskich osiąga 40 st. C, a na zachodzie Europy nawet 50 st. Budka zmienia się wtedy w pułapkę ekologiczną, w której ptaki się męczą, a bywa, że i giną. Podczas upałów w dziupli bywa tymczasem nawet o 10 st. chłodniej. Wynika to z dużej bezwładności cieplnej drzew: potrzeba bardzo dużej zmiany temperatury na zewnątrz przez długi czas, żeby zmienić temperaturę wewnątrz drzewa. Nocą w dziupli jest po prostu ciepło, za dnia – chłodno.

Nad nową generacją stabilnych termicznie budek-termosów Szulkin współpracuje z francuską firmą Cohab. Budka 2.0, czy też budka lęgowa przyszłości, zbudowana będzie według wciąż jeszcze testowanej i objętej tajemnicą receptury. Wiadomo tylko, że ma odtworzyć parametry cieplne dziupli. Pierwsze próby pokazują, że nowy budulec nie nagrzewa się tak szybko jak deska. Sama budka ma być umieszczona nie bezpośrednio na pniu drzewa, ale w futerale z korka dębu korkowego (surowiec uzyskiwany z recyklingu korków od butelek wina). W ten sposób konstruktorzy próbują odtworzyć izolacyjne właściwości kory drzewnej, której nie uświadczymy na skrzynkach starej generacji.

Marta Szulkin podkreśla, że zamiast produkować budki – najlepiej zostawić sędziwe drzewo z dziuplami. Jest bowiem coś władczego w rozwieszaniu skrzynek lęgowych, w wyznaczaniu ptakom miejsc, w których mają zakładać gniazda. Jak gdybyśmy budowali rodzaj panoptykonu, w którym gospodarz chce widzieć wszystkich, decydować, kto gdzie ma mieszkać, gdzie żyć i zdobywać pokarm.

Dużych drzew jest jednak w miastach coraz mniej, wraz z nimi mogą zniknąć i ptaki. (…)

Michał Książek, Atlas dziur i szczelin, Znak Literanova, Kraków 2023

Fot. Krzysztof Żuczkowski