W policyjnych pacyfikacjach wsi w sierpniu 1937 r. zginęły dziesiątki chłopów 15 sierpnia kojarzy się z rocznicą Bitwy Warszawskiej i Świętem Wojska Polskiego, obchodzonym na jej pamiątkę w II RP i po 1989 r. Rzadziej natomiast z Wielkim Strajkiem Chłopskim, którego 80. rocznica przypada w tym roku. Pamięć o tym strajku nie tylko koliduje z treściami, jakie co roku można usłyszeć 15 sierpnia, ale nie pasuje także do sielankowego wizerunku II RP, jaki od 28 lat propaguje się w mediach, podręcznikach szkolnych i publikacjach historycznych. Wcale nie trzeba daleko sięgać, żeby zapoznać się z tym wizerunkiem Polski międzywojennej. Wystarczy zajrzeć choćby do kieszonkowych publikacji poświęconych międzywojniu. Wiele dowiemy się z nich o życiu arystokracji, salonach, modzie, skandalach towarzyskich, romansach i kulinariach bogatych domów, ale niewiele o bezrobociu, nędzy wsi i ówczesnych metodach rozwiązywania konfliktów społecznych. Warto więc przypomnieć o Wielkim Strajku Chłopskim z 1937 r., który bez wątpienia był największym wybuchem niezadowolenia społecznego w II RP. Światowy kryzys gospodarczy z lat 1929-1933 trwał w zacofanej i biednej Polsce do roku 1935 i boleśnie uderzył także w wieś. Kryzys w rolnictwie spowodował przede wszystkim spadek cen artykułów rolnych. W 1935 r. były one średnio o 65% niższe niż w roku 1928. Rolnik musiał wyprodukować i sprzedać trzy razy więcej płodów rolnych, żeby otrzymać za nie tyle samo pieniędzy co w 1928 r. Mimo spadku opłacalności produkcji rolnicy nie mogli zaniechać sprzedaży swoich produktów, ponieważ musieli płacić podatki, spłacać kredyty i kupować niezbędne wyroby przemysłowe. Zadłużenie polskiej wsi szacowano w 1932 r. na 4,3 mld zł. Była to suma na owe czasy ogromna i niemożliwa do spłacenia, ponieważ wartość całej polskiej produkcji rolnej sprzedanej w 1933 r. wynosiła ok. 1,5 mld zł. Chcąc ratować swoją sytuację, rolnicy zwiększali produkcję rolną i ograniczali konsumpcję własną i swoich rodzin. Pierwsze ostrzeżenie Po przewrocie majowym obóz sanacyjny zablokował w interesie ziemiaństwa reformę rolną. Utrzymała się dzięki temu postfeudalna struktura agrarna, która – obok wielkiego kryzysu – stanowiła kluczową przyczynę nędzy wsi. Postępująca pauperyzacja rolnictwa bezpośrednio wpłynęła na poziom życia rolników i ich rodzin, zwłaszcza w małych gospodarstwach, o powierzchni 1-2 ha. Niezadowolenie wsi spowodowane kryzysem gospodarczym potęgowały represje polityczne władz sanacyjnych wobec Stronnictwa Ludowego (SL), a zwłaszcza brutalne potraktowanie jego przywódcy, trzykrotnego premiera Wincentego Witosa. W 1930 r. został wraz z innymi przywódcami opozycji osadzony w twierdzy brzeskiej, a następnie skazany w tzw. procesie brzeskim na półtora roku pozbawienia wolności. Aby uniknąć więzienia, wyemigrował do Czechosłowacji. W 1935 r. – tuż przed śmiercią Piłsudskiego – obóz sanacyjny uchwalił, a właściwie narzucił, nową autorytarną konstytucję, nazwaną kwietniową. W marcu 1936 r. w Krakowie policja zabiła 10 uczestników demonstracji solidarnościowej z robotnicami Semperitu, a 16 kwietnia we Lwowie – 14 uczestników pogrzebu bezrobotnego, zabitego dwa dni wcześniej przez policjanta. W maju 1936 r. – po kryzysie politycznym spowodowanym przetasowaniami w obozie sanacyjnym i krwawo stłumionymi wystąpieniami w Krakowie i we Lwowie – sformowany został rząd gen. Felicjana Sławoja-Składkowskiego. Gabinet ten przyjął ostrą, konfrontacyjną wobec opozycji linię polityczną, czego wyrazem było bezwzględne tłumienie wystąpień społecznych. Pierwszym ostrzeżeniem dla rządu, świadczącym o narastającym wybuchu społecznym na wsi, były oficjalne uroczystości w Nowosielcach koło Przeworska 29 czerwca 1936 r. Zorganizowano je ku czci XVII-wiecznego wójta Michała Pyrza, który w 1624 r. obronił wieś przed Tatarami. Przybyły na nie władze sanacyjne z generalnym inspektorem sił zbrojnych Edwardem Śmigłym-Rydzem na czele. Oficjalne zgromadzenie było przewidziane na 50 tys. uczestników, ale na niejawne wezwanie Stronnictwa Ludowego przybyło ich o 150 tys. więcej. Doszło do nieprzewidzianych wystąpień działaczy ruchu ludowego, którzy domagali się powrotu do kraju emigrantów politycznych: Wincentego Witosa, Władysława Kiernika i Kazimierza Bagińskiego, amnestii dla więźniów brzeskich, demokratycznej konstytucji, nowej ordynacji wyborczej do Sejmu i Senatu oraz natychmiastowych wyborów parlamentarnych i samorządowych. Siłowe rozwiązanie Na odpowiedź władzy nie trzeba było długo czekać. Trzy dni później w pobliskich Krzeczowicach policja stłumiła strajk płacowy w folwarku Polskiej Akademii Umiejętności. Od kul policji zginęło siedmiu robotników folwarcznych.
