Wyklęci, przeklęci, zaklęci

Autor: Wiesław Kot | 14 marca, 2016

Andersowcy wracają na Podhale

„Żołnierzy wyklętych” było na ekranie tak wielu, że nasze kino musiało dokonywać segmentacji, by widz się nie pogubił. Już w „Zakazanych piosenkach” Jerzy Duszyński tłumaczył od fortepianu kolegom żołnierzom z Anglii, na czym polegała prawdziwa wojna. Bo te ich naloty na Hamburg to spacerek przez park. Z czasem wygenerowano serię filmów o żołnierzach, którzy wracają z Zachodu i szamoczą się w Polsce bierutowskiej. Na przykład pewien porucznik (Jan Machulski) z 1. Dywizji Pancernej gen. Maczka przeżywa rozterki w filmie „Daleka jest droga” (1963). Jego Virtuti Militari po wojnie niewiele znaczy. Koledzy albo galopem się dorabiają, albo upijają. W koszarach wykryto właśnie 17. bimbrownię. Są i tacy, co zdejmują ryngraf ze ściany i w tajemnicy przed kolegami (bo wstyd!) wracają do kraju. Nasz porucznik też. Konkretnie na Podhale, gdzie postawi szkołę i będzie uczył chłopskie dzieci.

Nie wszystkie powroty były tak budujące. Andrzej Łapicki – podczas powstania „Siwy” – przyjechał z Francji eleganckim citroënem pogadać z kumplami o starych czasach („Powrót”, 1960). Ale kumple gadać nie chcą, wolą pożyczyć od niego forsę. Każdy zapatrzony, a to w karierę, a to w nowe mieszkanie. Starych kątów także trudno się doszukać. W miejscu, gdzie kiedyś była Śliska, piętrzy się Pałac Kultury. Pora wracać. Do Francji oczywiście.

Wyklęci, pomożecie?

Za Gierka problem „wyklętych” powinien był – na zdrowy rozum – zdechnąć sam z siebie. Bo wojna odsunęła się w czasie, a na swoich bardów czekała „druga Polska”. Ale gdzie tam! „Wyklęci” przebiegali po ekranach wręcz sztafetowo. Ot, „Ciemna rzeka” (1974), a w niej żołnierz Batalionów Chłopskich, który nie zdał broni na czas. No i powystrzelał ludzi z bandy „Husarza” („»Husarz« nie lubi tych znad Oki”), którzy przyszli do wsi rabować krowy. We „Wszyscy i nikt” (pierwowzór literacki – mistrz Przymanowski!) ci z lasu i ci z posterunku MO bawią się na jednym weselisku. Tyle że przed wejściem deponują broń. Ale wystarczy flacha siwuchy i już się biorą za łby w kwestii jałtańskiej. Nasza geopolityka!

Coś poważniejszego wykiełkowałoby może z filmu „Znikąd donikąd” (1975) Kazimierza Kutza, który przejechał się zdrowo po zdegenerowanej partyzantce akowskiej, co to tłucze się po wojnie bez większego sensu po lasach Żywiecczyzny. Dzisiaj za takie dziełko Kutz zostałby publicznie zlinczowany, wtedy nieśmiałe próby ujmowania się za „wyklętymi” z AK zgasiła cenzura. Zresztą Kutz i tak ma przechlapane za inscenizację „Do piachu” Różewicza (1989).

A czasy nowsze? Toż „wyklętych” mamy zatrzęsienie. Od „Przesłuchania” przez „W zawieszeniu”, „Kuchnię polską” i „Pułkownika Kwiatkowskiego” po „Różę” – by wspomnieć tylko dzieła bezdyskusyjne. Wszystko to jest o „wyklętych”. A tu jacyś chłoptysie obejrzeli filmowe drewno, jakim jest – też bezdyskusyjnie – „Historia Roja” i mówią o „nowym rozdziale w filmie polskim”!

Z dedykacją dla lustratorów

Bywało, że „wyklęci” wracali w filmie zadziwiającym rykoszetem. I to jest to najciekawsze, co po nich w kinie zostało. Oto do miasteczka na Ziemiach Odzyskanych – ten sam Lubomierz, w którym za dziesięć lat będą kręcić „Samych swoich” – przyjeżdża wdowa po lokalnym bohaterze, którego imieniem nazwano tu wszystko, co możliwe („Wdowa” z tryptyku „Krzyż Walecznych”, 1958). Traktują ją tu jak żywą relikwię, na co ta piękna kobieta – Grażyna Staniszewska, za chwilę Danusia w „Krzyżakach” – wcale nie ma ochoty. Bo gdy na zabawie wszyscy tańczą, ona musi siedzieć sztywno za stołem prezydialnym w gronie napuszonych babsztyli. A że wpadł jej w oko młody zootechnik (Cybulski, ale bez okularów), rzuca w diabły miasteczko, w którym ją zamęczają adoracją, i wyjeżdża. Strażnicy pamięci o bohaterach – „wyklętych” i nie – też potrafią zatruć życie.

Właśnie! Zatruli życie Maksowi z „Jak daleko stąd, jak blisko” (1972) do tego stopnia, że ten nieźle ustawiony w życiu literat skoczył z wysokiego piętra na bruk. Ciągle mu się wydawało, że chodzą za nim jacyś ludzie. Najczęściej przebrani za kolędników. A on w czasie okupacji kogoś sypnął i wie, że wydano na niego wyrok, tyle że z odroczeniem. Więc całymi latami ogląda się za siebie, aż w końcu sprawiedliwość wymierza sobie sam. Co jednakowoż nie jest takie jednoznaczne, jak zwykle w filmach Konwickiego. Reżyser próbował tłumaczyć już pół wieku temu, że porachunki z wojną nie są proste jak podręcznikowa formułka. Wręcz przeciwnie. W „Jak daleko…” tłumaczył: „Nas męczy potrzeba bilansu. My się ciągle podsumowujemy – rano, wieczorem, czasem w środku dnia. Podsumowujemy się, podsumowujemy i nie możemy się podsumować”. Konwicki był i partyzantem, i „żołnierzem wyklętym”, i świetnym pisarzem, i bardzo bystrym facetem. Rozumiał doskonale, że nie da się ludziom wbić do głów jednej, obowiązującej wersji historii. Nawet gdy się dysponuje szkołą, amboną, gazetą i telewizją. W „Jak daleko…” mówi to wprost do kamery Andrzej Łapicki. Wie, co mówi. Sam w latach 50. czytał teksty w Polskiej Kronice Filmowej piętnujące „zaplute karły reakcji”. Niewiele to dało. Więc jeśliby teraz zaapelował, żebyśmy w kwestii tych „karłów”, a dziś „żołnierzy wyklętych” wrzucili na luz, miałoby to swoją siłę. Ale Łapicki takiego tekstu w „Wiadomościach” nie wygłosi. I to nie tylko dlatego, że nie żyje…

Foto: materiały prasowe