Łyżka dziegciu w beczce miodu

Autor: Konrad Malec | 24 stycznia, 2022

W Niemczech na terenach chronionych odnotowano 75-procentowy spadek liczebności dzikich zapylaczy

Ponoć ludzkość ma zniknąć w ciągu czterech lat od śmierci ostatniej pszczoły. To twierdzenie przypisuje się wielkiemu fizykowi Albertowi Einsteinowi lub genialnemu biologowi Karolowi Darwinowi. Żadne źródła pozostawione przez obu uczonych nie zawierają tego twierdzenia. Mnie wydaje się ono przesadzone, niemniej zniknięcie pszczół i innych zapylaczy będzie dla nas poważnym kłopotem. Kłopotem o rozmiarach klęski.

Zapylacze

Pod koniec ubiegłego roku Stowarzyszenie Sady Grójeckie poinformowało o przekazaniu pszczelarzom 750 izolatorów chmary i zapowiedziało tysiąc kolejnych w tym roku. Izolatory mają kilka funkcji w pszczelarstwie, m.in. pomagają w zwalczaniu dręczą pszczelego, roztocza szerzej znanego pod łacińskim mianem Varroa destructor, wywołującego jeszcze lepiej znaną, przynajmniej z nazwy, chorobę – warrozę. Atakuje on pszczoły miodne i ich dzikie krewniaczki, których w Polsce mamy ponad 450 gatunków. Brzmi dobrze, ale… Ale przed oczami stają mi obrazki z sadów zachodniej Lubelszczyzny, gdzie często bywam i obserwuję, jak sadownicy wykańczają pszczoły, motyle, bzygi i inne owady zapylające.

Mój ogród ma we wsi opinię zapuszczonego. Niewielu rozumie, że to celowe działanie, dzięki któremu cieszę się obecnością pięknych, dzikich kwiatów, często określanych pogardliwie jako chwasty. Rzecz jasna z domieszką roślin wprowadzonych m.in. jako wabiki owadów albo po prostu, by cieszyły oko. To z kolei przekłada się na bogactwo nadlatujących pszczół, w tym samotnych, trzmieli, pszczolinek i mnóstwa innych, których nie potrafię nazwać. Poza nimi obserwuję wiele motyli (w Polsce 3,2 tys.), będących moją niespełnioną miłością, much, jak wspomniane bzygi (ogółem ok. 400 muchówek w Polsce jest zapylaczami) czy chrząszczy (w Polsce opisano 6,2 tys. ich gatunków, nie wiadomo, jaka część z nich para się zapylaniem). To nie wszystkie owady odpowiedzialne za zapylanie w Polsce, jest ich więcej, przede wszystkim wśród błonkówek (dalszych krewnych pszczół).

Generalnie od wczesnej wiosny do późnej jesieni obserwuję wiele sześcionogich istot, opijających się nektarem i umorusanych w pyłku. Odmienny obraz widzę w czasie wizyt u rodziny na zachodzie Lubelszczyzny, gdzie sady ciągną się po horyzont. Minionego lata podczas dwugodzinnej zabawy z córką w ogrodzie pełnym kwiatów zaobserwowałem zaledwie dwa motyle oraz pojedyncze pszczoły, trzmiele i zapylające muchówki. Tak jest za każdym razem, kiedy wychodzę do tam ogrodu lub idę w teren.

Chemiczny batalion sadowniczy

W ogrodzie nie stosuję substancji biobójczych, w bezpośrednim sąsiedztwie też jest ich niewiele, co – wraz z suto zastawionym dla zapylaczy „stołem” – procentuje dużą liczbą owadów. A gdy odwiedzam Lubelszczyznę i przy okazji chcę zaopatrzyć się w owoce, dostaję komunikat: „po maliny/jabłka pojedziemy w to miejsce, bo właściciel mało pryska” lub „od sąsiada nie bierz, on pryska codziennie”. I to nie przesada, widzę codziennie wjeżdżający do sadu traktor z opryskiem. Rzecz jasna nie służy to żadnym owadom. Do tego dochodzi intensywne nawożenie, które pozbawia pszczoły jedzenia. W okrawkach upraw intensywnie nawożonych rozwijają się rośliny nieprzydatne dla zapylaczy lub o niewielkim dla nich znaczeniu, jak pokrzywy czy glistnik jaskółcze ziele. Warto jednak mieć świadomość, że o ile pszczołowate karmią swoje potomstwo nektarem, pyłkiem czy miodem, o tyle larwy części innych zapylaczy żywią się m.in. roślinami, w tym wspomnianą pokrzywą (np. znaczna część gąsienic rusałek).

Kolejnym czynnikiem jest zagospodarowywanie każdego wolnego skrawka. Nie ma miedz czy nieużytków, na których rosło wiele roślin pożytkowych, jak określa się rośliny, z których zapylacze zbierają nektar, pyłek lub spadź. Pszczoła miodna zbiera pokarm w promieniu nawet kilku kilometrów od ula, ale jej dzikie krewne mają mniejszy zasięg, często nieprzekraczający kilkuset metrów. Jeśli między resztkami terenów, na których żyją pszczoły samotnice, są wielkie połacie intensywnych upraw, owe remizy pozostają odizolowane. Z czasem prowadzi to do krzyżowania wsobnego, czyli przekazywania genów osobnikom blisko spokrewnionym, czego konsekwencją jest degeneracja i wymieranie. Same sady są atrakcyjnym miejscem żerowania dla zapylaczy, ale tylko w czasie kwitnienia. Po krótkim czasie obfitości, jeśli szkodliwe substancje nie zabiją owadów, następuje czas głodu. Podobne czynniki doprowadziły do zaniku pszczół i dzikich zapylaczy w kalifornijskim zagłębiu sadowniczym, gdzie uprawia się migdałowce. W efekcie tamtejsi sadownicy płacą krocie pszczelarzom, by ci przyjechali z pasiekami w czasie kwitnienia tych drzew. Dla pszczelarzy to intratny biznes, opłaca się jechać nawet ze Wschodniego Wybrzeża. Miejscowi sadownicy już wiedzą, co stracili i za olbrzymie pieniądze próbują przywrócić dzikie zapylacze.

Znikające owady zapylające

Zresztą problem zaniku zapylaczy osiągnął skalę globalną i wcale nie koncentruje się na pszczole miodnej. Owszem, w Europie i Ameryce Północnej zaobserwowano zamieranie rodzin pszczelich, m.in. z powodu warrozy, choć chorób i innych odpowiedzialnych czynników jest znacznie więcej, ale w skali globalnej liczba hodowlanych pszczół miodnych rośnie. Najlepiej skalę zaniku dzikich zapylaczy zbadano w Niemczech, gdzie na terenach chronionych odnotowano 75-procentowy spadek ich liczebności. Poza wyżej wymienionymi, przyczyn jest więcej, a za niektóre współodpowiadają… pszczelarze! Najlepszym przykładem są gatunki obce i ekspansywne w naszej florze. Wypierają one rodzime gatunki, w tym wiele stanowiących bazę pokarmową zapylaczy. Szacuje się, że na półnaturalnej łące 20% roślin stanowi pożytek dla zapylaczy. W momencie kiedy pojawia się nawłoć późna, zwana mylnie mimozą (Niemen śpiewający „mimozami jesień się zaczyna” był w błędzie), wypiera ona niemal wszystkie inne rośliny. Sama dostarcza pyłku i nektaru, ale tylko przez miesiąc. Podobnie rzecz się ma z robinią akacjową (niesłusznie nazywaną akacją), która dostarcza dobrego pożytku, ale krótko. Dodatkowo w przeciwieństwie do rodzimych drzew, np. równie miododajnej lipy, pod robiniami nie rosną rośliny lubiane przez zapylacze. Niestety, pszczelarze obu najeźdźców hołubią i rozsadzają, w efekcie sami sobie podcinają gałąź, na której siedzą. Zwróciłem kiedyś na to uwagę na jednym z forów pszczelarskich (jestem niedoszłym pszczelarzem), nie spotkało się to ze zrozumieniem, zostałem w klasycznie polskim stylu wyśmiany i znieważony. Pszczelarz też Polak.

Innym błędem pszczelarzy, ale też osób chcących wesprzeć zapylacze, jest… wysiewanie kwiatów. Sam w sobie to dobry kierunek, niemniej nie wszystkie rośliny mają jednakowo dobre właściwości dla pszczół, nawet jeśli pszczoły je chętnie odwiedzają. Okazuje się, że to, co służy dorosłym, niekoniecznie służy czerwiom, czyli potomstwu. Dorosłe pszczoły potrzebują głównie nektaru, przynajmniej w ciepłej porze roku. Czerwie potrzebują przede wszystkim pyłku, i to nie byle jakiego. Przykładowo pyłek słonecznika, do którego lgną pszczoły, wcale nie służy ich potomstwu. Tu trzeba jednak nieco usprawiedliwić i pszczelarzy, i osoby chcące pomóc owadom, badania nad odpowiednim pokarmem dla pszczół są w powijakach. Niemniej już wiadomo, że dobrej jakości pyłku dostarczają wszelkie koniczyny, róże i drzewa owocowe, a także gryka czy bób. Pyłki tych roślin są dobre dla pszczół udomowionych i ich dzikich pobratymców. Niestety, areał wspomnianych roślin spada.

Równie niekorzystną sytuacją jak intensyfikacja rolnictwa może być jego porzucanie. W mojej okolicy wiele pól przekształciło się w ugory, a następnie w lasy. Cóż się dziwić, gleba taka, że okoliczni mieszkańcy stawiając dom, pozyskują piasek na podwórku albo zaraz za nim. W każdym razie zarastanie pól może doprowadzić do zaniku roślin pożytkowych, choć – o ile nie wedrą się obce gatunki ekspansywne, a niestety często w takich miejscach pojawiają się jako pierwsze – ostatecznie nie musi to wyjść źle, las też jest domem dla zapylaczy, choć dla innych gatunków niż tereny otwarte. W tym miejscu tylko zaznaczę, że rozkręcające się ocieplenie klimatu jest problemem dla zapylaczy. Wraz ze zmianą zasięgu stref klimatycznych przesuwają się zasięgi roślin, a same rośliny wcześniej zaczynają kwitnąć, przez co rozmijają się w czasie z cyklem życia zapylaczy. To oznacza trudności z zapłodnieniem dla roślin i głód dla zapylaczy. W przeszłości kilkukrotnym zlodowaceniom i interglacjałom towarzyszyły zmiany zasięgów roślin, zwierząt i grzybów, ale nie wszystkim udało się nadążyć za zmieniającym się klimatem.

Atak udomowionych pszczół

I wreszcie jeszcze jedna sprawa, zagrożeniem dla dzikich zapylaczy mogą być… hodowlane pszczoły, w tym trzmiele. Szczególnie gdy mamy do czynienia z masową pasieką lub jej czasowym przeniesieniem, np. w celu zapylenia pól rzepaku. Wprawdzie takie działanie zwykle podnosi plon, nawet o przeszło 20%, jednak często oznacza klęskę dla dzikich zapylaczy. Pojawiająca się w masowych ilościach pszczoła miodna stanowi poważną konkurencję dla dzikich zapylaczy. Jakby tego było mało, to roznoszą one choroby, przede wszystkim na gatunki blisko spokrewnione. Nieco na marginesie warto w tym miejscu wspomnieć, że podobnie działa to w miastach, w których pasieki stają się coraz popularniejsze. Tymczasem wraz z pozytywnym trendem tworzenia w miastach kwietnych łąk zamiast trawników, stają się one atrakcyjnym miejscem dla dzikich zapylaczy. O ile nie mamy do czynienia z przepszczeleniem (czyli przeludnieniem w świecie pszczół). Hodowlane pszczoły i trzmiele pochodzą często z innych stref klimatycznych, przez co nie są przystosowane do tutejszych warunków. Uwolnione przekazują swoje geny dzikim populacjom, czym je osłabiają.

Światełko w tunelu

A jak to się ma do Sadów Grójeckich, których działanie skłoniło mnie do tej gorzkiej wyliczanki? Skontaktowałem się ze stowarzyszeniem i… zdziwiłem się. Wygląda na to, że sadownicy z Grójca próbują iść w dobrą stronę. Wszyscy członkowie stowarzyszenia muszą posiadać certyfikat Integrowanej Produkcji lub standard bezpieczeństwa GlobalG.A.P. Wprawdzie to nie biorolnictwo, jednak stosowanie sztucznych nawozów i środków ochrony roślin jest ograniczone. Nacisk kładzie się na organiczne nawożenie i mechaniczne lub biologiczne metody zwalczania szkodników. Każdy z członków stowarzyszenia jest zobowiązany do stworzenia areału kwietnej łąki lub innego, podobnego tworu pośród upraw. Stowarzyszenie przyjęło dwukrotnie ostrzejsze normy niż wynikające z certyfikatu Integrowanej Produkcji lub GlobalG.A.P. Złamanie warunków grozi wykluczeniem ze stowarzyszenia i niemożnością sprzedawania produktów z logo Sadów Grójeckich z certyfikatem Chronionego Oznaczenia Geograficznego. Jak dotkliwa to strata, można się przekonać, porównując ceny i popularność jabłek grójeckich z innymi w dyskontach. Dodajmy, że sadownicy z okolic Grójca wpuścili do swoich sadów pszczoły samotnice. Oby znani mi sadownicy z Lubelszczyzny oraz nieznani z reszty Polski podążyli tym samym tropem, choćby we własnym interesie.

Fot. Shutterstock

PS Wspomniałem, że nie wierzę, by ludzkość zginęła bez pszczół, ale warto spojrzeć, co możemy stracić. 75% roślin lądowych, w tym jedna trzecia roślin uprawnych, jest zapylanych przez owady. W 2019 r. pracę pszczół wyceniono globalnie na 153-265 mld euro. Najnowsze dane dla Polski pochodzą z 2006 r., wówczas usługi świadczone przez zapylacze wyceniono na 3-4 mld zł. Powinniśmy się cieszyć, że owady nie żądają wypłaty, zwłaszcza po uwzględnieniu inflacji.