Rozprawa z „bydłem”

Autor: Krzysztof Wasilewski | 5 czerwca, 2023

Proces brzeski – haniebna karta sanacyjnej Polski

25 maja br. Sąd Najwyższy ogłosił wyrok zamykający sprawę sprzed 91 lat. Uniewinnieni zostali wszyscy przywódcy Centrolewu skazani 13 stycznia 1932 r. przez Sąd Okręgowy w Warszawie w procesie brzeskim – Wincenty Witos, Norbert Barlicki, Stanisław Dubois, Mieczysław Mastek, Adam Pragier, Władysław Kiernik, Adam Ciołkosz, Kazimierz Bagiński i Józef Putek.

W III RP posłowie Polskiego Stronnictwa Ludowego i Sojuszu Lewicy Demokratycznej dwukrotnie podejmowali próby rehabilitacji więźniów twierdzy w Brześciu. Dopiero poprzedni rzecznik praw obywatelskich, prof. Adam Bodnar, na wniosek kierownictwa PSL poprosił o zgromadzone w Archiwum Akt Nowych zachowane akta z procesu. Po ich lekturze 20 lipca 2020 r. złożył do Sądu Najwyższego wniosek o kasację wyroku brzeskiego, zarzucając mu „rażące i mające istotny wpływ na jego treść naruszenie prawa materialnego (…), poprzez uznanie publicznej działalności każdego z oskarżonych, mającej charakter polityczny, prowadzonej w ramach porozumienia stronnictw politycznych tzw. Centrolewu, za niepodlegającą ochronie prawnej wypływającej z przepisów konstytucji, jako przejaw uczestniczenia w »spisku«”.

Po 91 latach ówcześni opozycjoniści doczekali się sprawiedliwości. W tym samym czasie rządząca prawica uchwala „lex Tusk”. „Przeszłość jest to dziś, tylko cokolwiek dalej”, jak pisał Cyprian Kamil Norwid? Słusznie nazywany wieszczem.

PD

„Ja nie myślę szanować nawet immunitetu poselskiego”, zapowiedział Józef Piłsudski podczas narady z najbliższymi współpracownikami, 29 sierpnia 1930 r. Tym samym dał sygnał do rozprawy z „bydłem”, jak zwykł nazywać polityków partii opozycyjnych.

Zapowiedź rozprawy z opozycją dowodziła bankructwa sanacyjnych rządów. Pomimo wielu zabiegów propagandowych stronnicy Piłsudskiego skupieni wokół Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem nie potrafili zyskać poparcia większości społeczeństwa. Wielu wyborców nadal sprzyjało ugrupowaniom centrowym i lewicowym. W wyborach rozpisanych już po zamachu majowym, 4 marca 1928 r., BBWR wraz z sojusznikami zdobył niespełna 30% głosów – zbyt mało, by mógł wcielić w życie swój sztandarowy pomysł zmiany konstytucji. Obóz rządzący zdawał sobie sprawę, że kolejnej próby sił może już nie przetrwać. Tym bardziej że liczne zmiany rządów oraz dekoniunktura gospodarcza przechylały sympatie społeczne na stronę opozycji.

Zwalczane na różne sposoby stronnictwa lewicy i centrum wykazywały zdumiewającą żywotność. Nadal miały sejmową większość, a wielokrotne próby rozbicia ich jedności przynosiły odwrotny efekt. Z inicjatywy Polskiej Partii Socjalistycznej 14 września 1929 r. odbyło się spotkanie ugrupowań opozycyjnych, którego rezultatem była wspólna uchwała o parlamentarnej współpracy. Oprócz przywódców PPS dokument podpisali reprezentanci PSL „Piast”, PSL „Wyzwolenie”, Stronnictwa Chłopskiego, Narodowej Partii Robotniczej (NPR) i chadecji. Tak powstał blok, który przeszedł do historii pod nazwą Centrolew.

Niedługo przyszło czekać na sukcesy Centrolewu. Pierwszym było niedopuszczenie do przyjęcia budżetu podczas sesji zwołanej przez prezydenta Ignacego Mościckiego na 31 października 1929 r.

Pomimo przybycia do Sejmu Piłsudskiego w towarzystwie uzbrojonych oficerów marszałek Ignacy Daszyński odmówił otwarcia obrad „pod karabinami i szablami”. Na kolejnej sesji, 6 grudnia, głosami Centrolewu uchwalono wotum nieufności dla gabinetu Kazimierza Świtalskiego. „Parlamentaryzm polityczny doby dzisiejszej przeżył się i nie jest już zdolny do spełniania zadań, jakie życie nowoczesnego państwa nań nakłada”, skomentował działania Centrolewu nowy premier, Kazimierz Bartel, który objął tę funkcję już po raz piąty w ciągu trzech lat.

Wiece i aresztowania

W Sejmie wytworzył się impas. W marcu 1930 r., po niespełna trzech miesiącach, Bartel podał się do dymisji. Pomimo braku większości sejmowej na jego następcę prezydent wyznaczył Walerego Sławka, kolejnego z pułkowników związanych z Piłsudskim. W odpowiedzi Centrolew zwołał na 23 kwietnia Kongres Obrony Prawa i Wolności Ludu. Przedstawiciele partii opozycyjnych przyjęli uchwałę o konieczności obalenia dyktatury Piłsudskiego oraz  zapowiedzieli organizację kolejnych wieców i manifestacji. Tego było dla marszałka za wiele. Za jego przyzwoleniem rozpoczęto kampanię zastraszania przeciwników politycznych. 23 sierpnia 1930 r. Piłsudski sam stanął na czele nowego rządu. Sześć dni później wymusił na prezydencie rozwiązanie parlamentu i nakazał przygotowania do aresztowania przywódców Centrolewu.

Na 14 września 1930 r. Centrolew zapowiedział we wszystkich większych miastach manifestacje przeciwko rządom sanacyjnym. Uprzedzając działania opozycji, w nocy z 4 na 5 września minister spraw wewnętrznych Felicjan Sławoj Składkowski nakazał aresztowanie 19 przedstawicieli partii opozycyjnych, m.in. Adama Ciołkosza, Stanisława Dubois i Hermana Liebermana z PPS, Wincentego Witosa z PSL „Piast” oraz Karola Popiela z NPR, a także dwóch działaczy prawicowego Stronnictwa Narodowego i pięciu posłów ukraińskich. Kilka dni później do tej grupy dołączył Wojciech Korfanty, czołowy przedstawiciel chadecji.

Aresztowanych osadzono w twierdzy brzeskiej. Położony u ujścia rzeki Muchawiec kompleks fortyfikacji uniemożliwiał przeprowadzanie w jego pobliżu jakichkolwiek demonstracji. Komendantem twierdzy nie przez przypadek został płk Wacław Kostek-Biernacki, który jeszcze jako szef żandarmerii w Legionach Polskich zyskał miano Kostka-Wieszatiela. Za jego przyzwoleniem więźniów poniżano, bito i zastraszano. Szczególnie brutalnie obchodzono się z Liebermanem, Popielem i Korfantym.

Uwięzienie w Brześciu 19 przywódców opozycji było tylko wstępem do dalszych aresztowań. Niemal każdy przedwyborczy wiec opozycji  kończył się rozpędzeniem przez policję i zatrzymaniem organizatorów. Podczas jednej tylko manifestacji sympatyków Centrolewu w Warszawie zginęły dwie osoby, a 80 zostało rannych. Jak szacuje prof. Andrzej Ajnenkiel, w więzieniach osadzono 30% składu klubów parlamentarnych poprzedniej kadencji. W trakcie całej, dwumiesięcznej zaledwie kampanii wyborczej za działalność polityczną zatrzymano ok. 1,6 tys. osób.

Wybory parlamentarne przeprowadzono 23 listopada 1930 r. Przyniosły one zdecydowane zwycięstwo obozowi rządzącemu. Blok Centrolewu zdobył niespełna 18% głosów. Niezwłocznie po głosowaniu aresztowanych polityków przewieziono z Brześcia do Warszawy, by następnie zwolnić ich za kaucją. Cel został osiągnięty. Sanacja zdobyła parlamentarną większość, a jej najzagorzalsi przeciwnicy znaleźli się poza Sejmem. Wydawało się, że sprawa brzeska zostanie po cichu zamieciona pod dywan. Władza jednak miała inne plany.

Spokój oskarżonych

Proces 11 przywódców Centrolewu rozpoczął się 26 października 1931 r. w warszawskim sądzie okręgowym. W akcie oskarżenia napisano, że przywódcy Centrolewu „wspólnie przygotowywali zamach, którego celem było usunięcie przemocą członków sprawującego w Polsce władzę rządu i zastąpienie ich przez inne osoby, wszakże bez zmiany zasadniczego ustroju państwowego”. Innymi słowy, Liebermanowi, Korfantemu, Witosowi i innym zarzucano chęć powrotu do demokratycznych standardów sprzed zamachu majowego. Na salę rozpraw sprowadzano licznych świadków, których zeznania miały potwierdzić antypaństwowy charakter Centrolewu. Według relacji jednego z nich „Stronnictwo »Piast« zajęło bezwzględnie negatywne stanowisko do zamierzeń Piłsudskiego już od samego przewrotu majowego”. Inny świadek – komisarz policji – oskarżał Kazimierza Bagińskiego z PSL „Wyzwolenie” o to, że jako poseł nazwał Piłsudskiego „wariatem na czele 30-milionowego narodu”. Oskarżenia te wiele mówią o atmosferze tamtych lat, kiedy każde słowo przeciwko marszałkowi groziło pobiciem przez nieznanych sprawców lub więzieniem.

Obserwatorzy procesu konfrontowali nachalność oskarżeń ze spokojem oskarżonych. Głośnym echem odbiły się słowa Władysława Kiernika z PSL „Wyzwolenie”, który na tyradę prokuratora odpowiedział: „Jeżeli chodzi o członków rządu, to mogliśmy ich aż do sierpnia 1930 r. obalić, ileśmy chcieli, bo mieliśmy większość w parlamencie. A jeżeli oskarża się nas o obalenie dyktatury, to z jakiego tytułu prokurator staje po stronie nielegalnej zupełnie formy rządzenia w konstytucyjnym państwie?”.

Jeszcze dosadniej wypowiedział się adwokat Jan Nowodworski: „Twórcy specjalnej konstrukcji ideowej prawa państwowego – przypominał w mowie końcowej – którzy głoszą, że muszą utrzymać się przy władzy, bo silny rząd to silne państwo, zapominają, że najsilniejszy nawet rząd musi upaść, jeżeli nie ma podstawy istnienia w zaufaniu narodu. A że tego zaufania sanacja nie posiada, o tym chyba nikt nie wątpi”.

Zamiast pogrążyć oskarżonych, proces stał się wielką manifestacją sprzeciwu wobec rządów sanacji. Witold Grabowski, główny oskarżyciel, przyznawał: „Chwilami zatracałem tutaj poczucie rzeczywistości, nie wiedziałem, która strona reprezentuje oskarżonych. Chwilami czułem się jak ktoś oskarżony, oskarżony o wszystko”. Jakby w odpowiedzi na te słowa Stanisław Dubois z PPS mówił przed sądem: „My, oskarżeni w tym historycznym procesie, nie mamy się z czego tłumaczyć, bo my właściwie jesteśmy tu oskarżycielami”.

Obóz rządzący zdawał sobie sprawę, że proces wymknął mu się spod kontroli. Nawet sprzyjający sanacji dziennikarze, jak Stanisław Cat-Mackiewicz, krytykowali propagandowy charakter rozpraw. Na nic się zdały próby oskarżenia przywódców Centrolewu o przygotowywanie zbrojnego przejęcia władzy, m.in. za pomocą gazów bojowych i granatów. Jedna z „wywiadowczyń” delegowanych na wiece PPS twierdziła wręcz, że słyszała, jak nawoływano do zgładzenia Piłsudskiego. Dopiero naciskana przez obrońców przyznała, że „nie zeznawała kategorycznie”, a jedynie wywnioskowała, że chodziło o zabójstwo marszałka. Wyrok ogłoszono 13 stycznia 1932 r. Wbrew nadziejom obrońców proces nie stał się „rehabilitacją Brześcia”, lecz przyniósł wyroki skazujące. Uniewinniony został jedynie Adolf Sawicki ze Stronnictwa Chłopskiego. W przypadku pozostałych oskarżonych sąd przychylił się do wniosku prokuratury, a więc uznał, że dążyli oni do siłowego obalenia rządu. Przestępstwo to podlegało karze ciężkich robót do lat ośmiu. Jednak przywódcom Centrolewu oszczędzono najwyższego wymiaru kary. Najniższy wyrok – półtora roku więzienia – usłyszał Wincenty Witos. Bagiński, Lieberman, Barlicki i Kiernik zostali skazani na dwa lata. Pozostali oskarżeni mieli spędzić w więzieniu rok więcej.

Emigracja albo więzienie

Ogłoszenie wyroku wywołało burzę w parlamencie. 15 stycznia opozycja złożyła wniosek o wotum nieufności dla rządu, uzasadniając to rewelacjami o nadużyciach władzy, jakie wyszły na jaw w trakcie procesu brzeskiego. Posłów Centrolewu szczególnie zbulwersował brak reakcji prokuratury na doniesienia o brutalnym traktowaniu więźniów w Brześciu, a także wiadomość o inwigilacji partii opozycyjnych przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. „Proces ujawnił takie morze gwałtów i deprawacji, że obowiązkiem naszego sumienia jest podnieść głos”, mówił z trybuny sejmowej poseł PPS Zygmunt Żuławski.

„Czy mamy rozwijać się tak jak Zachód, czy też mamy rozwijać się tak jak Wschód?”, pytał „Robotnik”, dziennik PPS. Odpowiedź dała rozprawa apelacyjna, która odbyła się od w dniach 7-11 lutego 1933 r. – ponad rok od zakończenia procesu. Władze liczyły, że w międzyczasie oskarżeni, którzy wcześniej odpowiadali z wolnej stopy, dobrowolnie udadzą się na emigrację. Jednak żaden z 10 skazanych nie zdecydował się wyjechać z kraju. W związku z tym sąd apelacyjny zatwierdził wyrok pierwszej instancji. Promień nadziei pojawił się w maju, kiedy Sąd Najwyższy nakazał ponowne rozpatrzenie sprawy. Zwołana na lipiec druga rozprawa przed sądem apelacyjnym zakończyła się ponownie wyrokiem skazującym, zatwierdzonym tym razem przez Sąd Najwyższy.

Skazani znów stanęli przed wyborem – emigracja albo więzienie. Pierwszą możliwość wybrał m.in. Wincenty Witos. Pod koniec września 1933 r. udał się do Czechosłowacji, skąd nadal prowadził działalność polityczną. Z kraju wyjechali także Adam Pragier, Władysław Kiernik, Kazimierz Bagiński i Herman Lieberman. Ten ostatni osiadł we Francji, gdzie założył Ligę Obrony Praw Człowieka i Obywatela. Pozostali, wśród nich Adam Ciołkosz i Stanisław Dubois, wybrali więzienie.

Szykany wobec skazanych działaczy Centrolewu kontynuowano aż do 1939 r. Ciołkoszowi, który wyszedł z więzienia w 1934 r., uniemożliwiono powrót do polityki. Najpierw otrzymał zakaz kandydowania do rady miasta Krakowa. Kiedy zaś zdobył mandat w Tarnowie, unieważniono i ten wybór. Podobny los spotkał innego polityka PPS, Norberta Barlickiego, któremu w 1937 r. uniemożliwiono objęcie funkcji prezydenta Łodzi. Represje spotykały także rodziny skazanych. Wkrótce po zakończeniu drugiej rozprawy ojcu Stanisława Dubois Mieczysławowi odebrano na pewien czas rejenturę w Brześciu Kujawskim, a jego żonie robiono trudności w znalezieniu pracy.

Zupełnie inaczej potoczyły się losy osób z drugiej strony barykady. Komendant twierdzy brzeskiej, Kostek-Biernacki, w nagrodę za służbę został mianowany wojewodą nowogródzkim, a następnie poleskim. Od lipca 1934 r. pod jego bezpośrednim nadzorem znajdował się obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej. Główny oskarżyciel z procesu brzeskiego, Witold Grabowski, w lipcu 1936 r. otrzymał nominację na ministra sprawiedliwości i funkcję tę pełnił aż do wybuchu II wojny światowej. (…)

Sprawa brzeska oznaczała koniec demokracji w II Rzeczypospolitej. Dowodziła, że obóz sanacyjny nie cofał się przed niczym, aby utrzymać i umocnić władzę. Aresztowanie posłów Centrolewu oraz ich proces były szeroko komentowane w prasie zagranicznej, która zaczęła opisywać Polskę Piłsudskiego w tych samych kategoriach co Włochy Mussoliniego czy Niemcy Hitlera. Największe jednak szkody Brześć wyrządził polityce krajowej. Pozbawił państwo polskie części jego elity, ludzi o niebotycznych talentach, będących wówczas w pełni sił politycznych i intelektualnych. Ich miejsce zajęły osoby, których największym atutem często był mundur wojskowy.

Brześć, podobnie jak zamach majowy czy Bereza Kartuska, to ciemna karta w historii Polski międzywojennej. Polski, do której spuścizny tak chętnie nawiązuje dzisiejsza prawica. Zapewne dlatego temat ten jest pomijany lub – w najlepszym wypadku – marginalizowany przez wielu współczesnych historyków, o politykach nie wspominając. I zapewne dlatego 80 lat od ogłoszenia haniebnego wyroku jego ofiary nadal nie mogą doczekać się rehabilitacji.

Fot. NAC