13 grudnia 1981 roku dramatycznie starł się polski romantyzm z polskim pozytywizmem. Mam nadzieję, że było to po raz ostatni
Aby jakieś porozumienie było możliwe, spełnione muszą być dwa podstawowe warunki: strony sporu muszą chcieć tego porozumienia i muszą zaistnieć obiektywne warunki pozwalające na takie porozumienie.
Mam wątpliwości, czy jesienią 1981 r. strony, to jest ówczesna władza i „Solidarność”, rzeczywiście chciały porozumienia. Na pewno chciała go część „Solidarności” i zapewne część władzy. Równocześnie po obu stronach były też siły radykalne, z góry wykluczające taką możliwość. Po stronie „Solidarności” byli radykałowie, którzy uważali, że trzeba „dobić komunę”, i sądzili, że można to zrobić. Na przykład poprzez strajk generalny. A zatem z „komuną” nie warto rozmawiać. Po stronie władzy także byli ludzie, którzy uważali, że z „Solidarnością” można i trzeba rozprawić się siłą. A zatem z „Solidarnością” rozmawiać nie warto. Jaki po obu stronach był procent takich, którzy chcieli porozumienia, a jaki procent takich, którzy o żadnym porozumieniu nie chcieli słyszeć, nie wiem. Tym bardziej nie wiem, które opcje w obu obozach miały szanse przeforsować swój pogląd. Nikt, o ile wiem, takich badań nie prowadził, a wszystko, co na ten temat się mówiło i mówi do dziś, to jedynie lepiej czy gorzej uzasadnione spekulacje.
Nie będę tych spekulacji prowadził. Nie wiem więc, czy spełniony był pierwszy z warunków koniecznych do zawarcia porozumienia, jakim jest wola jego zawarcia. Nie potrafię też powiedzieć, co obydwie strony gotowe były uznać za porozumienie. Tu też zachodzi obawa, że nie tylko „Solidarność” i władza rozumiały porozumienie odmiennie, ale że również wewnątrz obu stron to ewentualne porozumienie było rozumiane odmiennie. Czy miało nim być podzielenie się władzą, a jeśli tak, to na czym ten podział władzy miałby polegać? Czy „Solidarność” gotowa była zaakceptować panujący ustrój, znaleźć w nim miejsce dla siebie i wespół z dotychczasową władzą reformować kraj, a jeśli tak, to w jakim kierunku miałyby zmierzać te reformy? Czy chodziłoby o stworzenie w Polsce „socjalizmu z ludzką twarzą”, czy o coś więcej? A jeśli miałby to być ten „socjalizm z ludzką twarzą”, to na czym miałby on polegać? Czy miała to być wspólna próba realizacji postulatów gdańskich i przyjęcie wspólnej odpowiedzialności za ich realizację? Postulatów, które – wtedy podejrzewaliśmy, dziś wiemy na pewno – były nie do zrealizowania? Czy miałoby dojść do zasadniczej zmiany ustroju, do pluralizmu politycznego, zapewnienia wolności słowa, zgromadzeń, likwidacji policji politycznej? A co z przynależnością do Układu Warszawskiego, do RWPG? Co ze stosunkami ze Związkiem Radzieckim, ze stacjonowaniem jego wojsk w Polsce? Co z kłamstwem katyńskim i innymi białymi plamami w historii, zwłaszcza dotyczącymi historii polsko-rosyjskiej czy radzieckiej?
Czy wynikiem tego porozumienia miał być okrągły stół, taki jak w 1989 r. i jego późniejsze konsekwencje? Jeśli tak, to pytanie powinno brzmieć: czy w 1981 r. był możliwy okrągły stół o takim przebiegu i takim zakończeniu, jak to miało miejsce w 1989 r.?
Tu dochodzimy do drugiego warunku koniecznego. Czy jesienią 1981 r., nawet gdyby założyć, że po obu stronach przewagę zdobyliby zwolennicy porozumienia i udałoby się określić jego cel i granice, były obiektywne warunki do zawarcia takiego porozumienia, które zakończyłoby się, tak jak zakończył się Okrągły Stół w 1989 r.?
Tu mam absolutną pewność. Jesienią 1981 r. takiej obiektywnej możliwości nie było.
Przypomnijmy rzecz oczywistą, ale w dzisiejszych rozważaniach często jakby zapominaną. Istniał jeszcze Związek Radziecki, sekretarzem generalnym KPZR był Leonid Breżniew. W krajach Układu Warszawskiego obowiązywała doktryna jego imienia (doktryna Breżniewa). Polska sąsiadowała z ZSRR, a także z NRD i Czechosłowacją rządzonymi przez skostniałe komunistyczne reżimy, wrogie wszelkim zmianom, nieufnie spoglądające na Polskę, a z nienawiścią na „Solidarność”, gotowe uczestniczyć w „ratowaniu” w Polsce socjalizmu. Zarówno w NRD, jak i w Czechosłowacji stacjonowały radzieckie wojska, a w samej Polsce stacjonowała Północna Grupa tych wojsk. Zarówno kierownictwo ZSRR, jak i kierownictwa NRD i Czechosłowacji jawnie naciskały na władze polskie, aby wreszcie zrobiły porządek z „Solidarnością” i, jak to nazywano, z „pełzającą kontrrewolucją”. Było też oczywiste, że Zachód, a szczególnie Stany Zjednoczone, które już w czasie inwazji na Czechosłowację w 1968 r. pokazały, że przyjmują do wiadomości doktrynę Breżniewa, wcale w przypadku ewentualnej inwazji nie myślą o militarnej pomocy dla Polski, co z ich punktu widzenia było zresztą jak najbardziej racjonalne. Wiedziały bowiem dobrze, że podjęcie militarnej próby pomocy Polsce byłoby rozpętaniem wojny światowej między mocarstwami dysponującymi bronią jądrową.
W 1989 r. sytuacja radykalnie się zmieniła. Nie było już Breżniewa. Nie wytrzymując konkurencji gospodarczej Stanów Zjednoczonych, w Związku Radzieckim podjęto beznadziejną próbę reformowania państwa. Zaczęły się Gorbaczowowska pierestrojka i głasnost.
Niereformowalny system zreformować się nie dał. Na fali pierestrojkowej odwilży w samym Związku Radzieckim rozpoczęły się silne ruchy odśrodkowe. Narody bałtyckie upomniały się o niezależność. Podobne tendencje pojawiły się w republikach azjatyckich. Zasadniczo zmieniło się więc międzynarodowe otoczenie Polski i jej uwarunkowania.
Równocześnie w Polsce po nieudanych strajkach 1988 r. obie strony sporu – „Solidarność” i władza – zrozumiały, że znalazły się w sytuacji patowej. „Solidarność” zobaczyła, że nie jest w stanie „obalić komuny”, władza uświadomiła sobie, że dalej tak rządzić już się nie da. Po obu stronach do władzy doszli ludzie chcący porozumienia i rozumiejący, że teraz jest na to porozumienie realna szansa. Z tego zrodziła się idea Okrągłego Stołu i zawarte przy nim porozumienie. Wielka to zasługa rozumnego, umiarkowanego skrzydła „Solidarności” z Lechem Wałęsą i jego znakomitymi doradcami z jednej strony, i umiarkowanego, reformatorskiego skrzydła PZPR z gen. Jaruzelskim i jego współpracownikami.
Okrągły Stół otworzył nową epokę w dziejach Polski.
Krótko mówiąc, po raz kolejny w historii, może po raz pierwszy od 1918 r., znaleźli się w Polsce ludzie, którzy wykorzystali umiejętnie sytuację polityczną w regionie, zdobywając dla Polski niepodległość i możliwość urządzenia sobie państwa według własnej woli. Zostały więc spełnione dwa warunki, o których mowa była na wstępie. Do głosu doszli ludzie chcący porozumienia, a obiektywne warunki zewnętrzne na to porozumienie pozwoliły.
I kilka słów na zakończenie. W latach 1980-1981 byłem po stronie „Solidarności”. Mieliśmy dość życia w zacofanym gospodarczo i kulturowo kraju, mieliśmy dość autorytarnych rządów monopartii, cenzury, tłumienia wolności słowa, wszechobecnej głupoty i kłamstwa. Dość bezpieki, nomenklatury i prymitywnej propagandy. „Solidarność” dawała nam nadzieję. Śniliśmy piękny sen o wolności. Bo o tej wolności myśleliśmy, pragnęliśmy jej.
Gen. Jaruzelski nie śnił. On stąpał twardo po ziemi. Znał wszystkie uwarunkowania i podjął tę historyczną decyzję, za którą wziął pełną moralną odpowiedzialność. Dlatego ten nasz piękny sen został brutalnie przerwany 13 grudnia 1981 r. Obudziliśmy się w rzeczywistości. Rzeczywistości Układu Warszawskiego, RWPG, doktryny Breżniewa…
Byliśmy wściekli na gen. Jaruzelskiego, że nam ten piękny sen przerwał. Czy mogliśmy wtedy nie być? Dziś, z perspektywy lat, bez emocji, inaczej patrzymy na tamte wydarzenia. W szczególności dziś dość łatwo nam odróżnić, co było snem, co jawą. Inaczej też patrzymy na Generała, inaczej oceniamy jego decyzję o wprowadzeniu stanu wojennego.
Co byłoby z nami, co byłoby z Polską, gdyby Generał nas nie obudził?
Ale też trzeba zadać pytanie, co byłoby z nami, co byłoby z Polską, gdybyśmy wtedy nie śnili o wolności.
13 grudnia 1981 r. dramatycznie starł się polski romantyzm z polskim pozytywizmem. Mam nadzieję, że było to po raz ostatni.
W 1989 r. Okrągły Stół połączył obie strony. Odtąd sen można było pracą organiczną przekuć w rzeczywistość. W 1981 r. nie było to możliwe.
Powyższy tekst został przedstawiony na konferencji pod tytułem „Zmarnowana szansa – czy porozumienie było możliwe, czy do stanu wojennego mogło nie dojść?”, zorganizowanej przez Akademię Humanistyczną im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku.
Odpowiedz na treść artykułu lub innych komentarzy