Walicki – Rosja, Rosja – Walicki

Autor: Janusz Dobieszewski | 14 września, 2020

Polska ma większe szanse jako zachód Wschodu niż jako peryferie Zachodu

Kwestia „Walicki a Rosja” to sprawa w wymiarze naukowym skomplikowana, wielowątkowa i wielopiętrowa, ale w planie osobistym właściwie prosta i jednorodna, aczkolwiek u swych źródeł dość zaskakująca. Pewne istotne bowiem wydarzenia z okresu młodości Andrzeja Walickiego, takie jak powojenne prześladowania jego ojca z powodu działalności w kierowniczych gremiach AK czy przymusowe „wcielenie” na początku lat 50. XX w. w szeregi uniwersyteckich rusycystów, mogłyby być przekonującymi powodami do instynktownej awersji do wszystkiego, co rosyjskie, i stać się porządnym bagażem życiowym zdeklarowanego rusofoba. Tymczasem nastąpiło tu coś zupełnie innego, co skłaniało dziarskich polskich rusofobów do zaliczania Walickiego, bez odrobiny refleksji, za to w najgorszej intencji (aczkolwiek w świetnym towarzystwie, np. Bronisława Łagowskiego czy Andrzeja Drawicza), do „partii prorosyjskiej” w Polsce.

Otóż student Walicki postanowił „trzymać się” Rosji; uznał, że sprawa indywidualnej wolności, narodowej samoświadomości i naukowej prawdy zależna jest nie od ucieczki od „rusycystyki”, ale od jej pokonania wolnością, indywidualnością i kreatywnością na jej własnym polu, a więc niejako od „zostania” rusycystą. Ale rusycystą całościowym, integralnym, a nie „specjalistycznym”, takim więc rusycystą, który ujmuje sprawę rosyjską w perspektywie filozofii, kulturologii, historii idei, w perspektywie najszerzej rozumianego „rosjoznawstwa”, czyli w perspektywie uniwersalnej, a to jest możliwe tylko za pomocą narzędzi uniwersalnych, a więc najświetniejszych osiągnięć światowej filozofii, humanistyki, nauk społecznych. Wolność indywidualna, narodowa, ogólnoludzka w stosunku do kwestii rosyjskiej w latach 50. XX w. w Polsce – oto właściwe, prawdziwe i rozstrzygające wyzwanie dla wolności. Pokazać, dać dowód, że myśl rosyjska – jak pisał sam Walicki – „to myśl żywa, autentyczna, niemieszcząca się w prymitywnych schematach, rozbijająca je i ośmieszająca”; i pokazać to na przekór radzieckiemu prostackiemu dogmatyzmowi, na przekór polskiemu stereotypowi i pogardliwości, na przekór światowej obojętności i ignorancji. I oto okazywało się przy wnikliwym oglądzie, że myśl rosyjska działała wyzwalająco, że wyostrzała krytycyzm, kształtowała samowiedzę, wzmacniała moralnie.

Rok 1956 uczynił realizowanie tego obrazu myśli i kultury rosyjskiej możliwym, aczkolwiek dla badacza polskiego, a jeszcze nie rosyjskiego, co Walicki potraktował jako „poczucie obowiązku, poczucie misji” także wobec Rosji, jako szansę pełnego i otwartego wyrwania się z dotychczasowych schematów interpretacyjnych wobec kultury rosyjskiej, jako swego rodzaju ochronę tej kultury dla Polaków, ale i dla samych Rosjan. Chodziło o pokazanie, jak to ujął Czesław Miłosz w jednym z listów do Walickiego, „powagi myśli rosyjskiej”. Powagi, której ostatecznym punktem odniesienia jest tradycja kultury zachodniej, tradycja humanistyki jako takiej. Chodziło więc również o niejako weryfikujące zbliżenie Rosji i wschodu Europy do Zachodu, zbliżenie wzmacniające porównawczą swoistość i oryginalność kultury rosyjskiej (i polskiej) oraz potwierdzające w ten sposób uniwersalny, krytyczny i dialogiczny charakter kultury europejskiej. Walickiego poczucie misji wobec Rosji musiało – jeśli miało być konsekwentne – zostać uzupełnione niejako misją wobec Europy i świata. Ta zaś misja była może najbardziej wówczas realna do wypełnienia w przestrzeni zachodniej, co tłumaczy energiczną i owocną działalność Walickiego na rzecz zachodnich publikacji, kontaktów, uczestnictwa w życiu akademickim. Rezultatem było zdobycie wyjątkowego sojusznika w osobie Isaiaha Berlina, miłośnika i znawcy (długo w tym nieco osamotnionego) kultury rosyjskiej, a zarazem znakomitego myśliciela liberalnego o autorytecie światowym, a także przyjaźni innych zachodnich badaczy myśli i kultury rosyjskiej oraz rosyjskich emigrantów na Zachodzie i w Ameryce. Podsumowującym zaś dowodem skuteczności Walickiego, a przede wszystkim docenienia przez Zachód jego starań i działalności, była przyznana w roku 1998 Nagroda im. Eugenia Balzana, uważana za humanistyczno-społeczny odpowiednik Nagrody Nobla (jej laureatami byli m.in. Eric Hobsbawm, Paul Ricoeur, Emmanuel Levinas, Josef Pieper, Jorge Luis Borges, Jean Piaget). Trudno nie zacytować w tym miejscu opinii Berlina o najbardziej znanych na Zachodzie książkach Walickiego, a więc o „W kręgu konserwatywnej utopii” oraz o „Rosyjskiej filozofii i myśli społecznej od oświecenia do marksizmu”: obydwa dzieła „odznaczają się zdumiewającym dystansem i wolnością od uprzedzeń. Spojrzenie jest chłodne, a wszystko, co zostało powiedziane, jest oparte na solidnym materiale i jest konsekwencją głębokiego, faktycznie unikalnego, życzliwego wglądu w najbardziej różnorodne idee i poglądy. (…) Jest to moralne i intelektualne osiągnięcie pierwszej klasy. Te książki są całkiem po prostu najlepszymi i najpełniejszymi pracami w tej dziedzinie opublikowanymi w tym stuleciu”.

I jeszcze jedna sprawa. Zmierzając w swoich publikacjach do przeorientowania relacji polsko-rosyjskiej, do uwolnienia jej od zajadłych uprzedzeń i leniwych stereotypów, uznając, że los Polski związany jest nierozerwalnie z losem Rosji, Walicki widział w tym – jak sam pisze – nie tylko nieszczęście, polegające na niezgodności tego faktu z żywym w Polsce poczuciem przynależności kulturowej do Zachodu, lecz również historyczną szansę: „Polska jako element »bloku wschodniego« wydawała mi się krajem o wiele ciekawszym i ważącym dużo więcej na historycznej szali niż Polska jako jeden z peryferyjnych krajów świata zachodniego”. I dalej stwierdzał dobitnie: „Polska ma większe szanse jako zachód Wschodu niż jako peryferie Zachodu”. A istotnym uzasadnieniem tego stanowiska było to, że w Rosji, i to w skali znaczącej, występuje coś, co można nazwać politycznym i kulturowym polonofilstwem. „Rosjanie – wyjaśniał Walicki – są jedynym wielkim narodem, dla którego kultura polska coś znaczy, gdzie nazwisko Mickiewicza jest powszechnie znane. To jest nasz kulturowy, duchowy kapitał, o który trzeba dbać”. Polonofilstwo to jest tym bardziej wartościowe, że pozbawione jest jakiegoś partykularnego słowianocentryzmu, że opiera się na uznaniu niewątpliwej przynależności Polski do świata zachodniego i na wiązaniu z tą europejskością Polski szansy także dla Rosji.

Objaśnijmy jeszcze krótko, że „rosyjskie” badania i interpretacje Walickiego szły – jak się wydaje – trzema drogami. Po pierwsze, drogą przypomnienia i rewaloryzacji zapoznanej w Rosji radzieckiej i niezbyt znanej w świecie tradycji słowianofilskiej. Po drugie, drogą przezwyciężenia schematów interpretacyjnych stosowanych i narzucanych przez wykładnię radziecką wobec XIX-wiecznej myśli okcydentalistycznej i progresywnej, a znajdujących wyraz w formule „rewolucyjni demokraci”. I po trzecie, drogą krytyki „esencjalizmu” w pojmowaniu kultury rosyjskiej, odrzucenia stereotypu jednej, „niezmiennej Rosji”, podporządkowanej jakiejś trwałej i twardej rosyjskiej substancji narodowej, nieodwołalnie i definitywnie określającej dzieje Rosji i charakter jej kultury.

Walicki obserwował z uwagą i uznaniem wielki powrót po upadku ZSRR do tradycji rosyjskiej filozofii religijnej, do tzw. srebrnego wieku oraz do myśli emigracyjnej, wskazując wszakże (jako chyba pierwszy, już w latach 90.), z właściwą sobie wnikliwością, jasnością oraz naukowym dystansem i obiektywizmem, że nie jest to jednak proces bezproblemowy. Jego rezerwę wzbudzała przede wszystkim tendencja do pewnej monopolizacji myśli rosyjskiej przez jeden z jej kierunków, właśnie filozofię religijną, nawiązującą do srebrnego wieku i teologii prawosławnej, a także dyskredytowania z jej perspektywy innych kierunków filozofii rosyjskiej. Oto „Rosjanie są skłonni zajmować się tylko myślą filozoficzno-religijną XIX i XX w. i nawet Hercena pozostawić poza zasięgiem swoich zainteresowań”. Prowadziło to Walickiego do takiej oto inspirującej opinii: „Osobiście uważam, że pewne niedocenianie rosyjskiej filozofii religijnej jest rzeczą relatywnie lepszą niż uznawanie jej za jedyną godną uwagi tradycję intelektualną Rosji, ku czemu skłania się dziś wielu filozofów rosyjskich”. W jakiejś mierze te troski Walickiego nie są już dziś paląco aktualne.

Kup książkę „O Rosji inaczej”

Nasza uwaga skupiała się dotychczas na sprawie rosyjskiej w oczach i w interpretacjach Andrzeja Walickiego. Warto teraz przyjrzeć się relacji odwrotnej: jak Rosja i Rosjanie postrzegali i traktowali jego poglądy, dzieła oraz działania wobec Rosji i myśli rosyjskiej. Obserwował to zresztą uważnie – co oczywiste – on sam.

Już wobec pierwszej książki, wydanej w roku 1959, „Osobowość a historia”, Walicki snuł nadzieje na jej rosyjski przekład, szybko jednak wpływowy filozof Igor Narski wyjaśnił, że wprawdzie książka jest świetna, ale w Rosji „czas nie dojrzał jeszcze do pisania takich rzeczy”, a w dodatku „Polak nie powinien pouczać Rosjan, co mają myśleć o własnej literaturze i filozofii”, i w związku z jej treścią lepiej dla Walickiego, by jego książka została w ZSRR przemilczana, o co on – Narski – postara się „na dowód swej życzliwości”. Rok 1956 niewiele zmienił w sposobie uprawiania i postrzegania filozofii w ZSRR (w przeciwieństwie do Polski), o czym Walicki miał okazję się przekonać w latach 60., a nawet 70., w trakcie krótkich pobytów, i to mimo niespodziewanie pozytywnej recenzji w „Woprosach fiłosofii” książki „W kręgu konserwatywnej utopii”, wywiadu opublikowanego w piśmie „Fiłosofskije nauki” w roku 1975, a nawet – niezbyt wprawdzie określonych i niekonkluzywnych – rozmów o przekładzie „Rosyjskiej filozofii i myśli społecznej od oświecenia do marksizmu”.

Wszystko zmieniło się w latach 90. W trakcie pobytu w Moskwie w 1991 r. Walicki mógł w kręgach naukowych usłyszeć o sobie, „że żaden cudzoziemiec nie zrobił dla Rosji tyle, co Andriej Michajłowicz”. Na fali odnowy Konstantin Duszenko dokonał przekładu i opublikował sporą część „W kręgu konserwatywnej utopii”, licząc na zdobycie środków na przetłumaczenie i wydanie całości, co jednak wówczas się nie powiodło. Ukazały się też tłumaczenia artykułów Walickiego, pojawiły się propozycje współpracy (np. przy wydaniu dzieł Sergiusza Hessena), zarysowały szanse przekładu i wydania (bardzo na czasie) książki „Filozofia prawa rosyjskiego liberalizmu”. Poglądy Walickiego, prezentowane na konferencjach i w debatach, stawały się przedmiotem analiz w artykułach naukowych i publicystycznych, choć niekiedy w dość zrozumiałej wówczas atmosferze pośpiechu i uproszczeń. W każdym razie wszystko wyglądało w owym okresie tak, jakby – jak to ujął sam Walicki – „wszyscy chcieli rozmawiać ze mną”.

Ta osobista życzliwość nie przekładała się jednak na „twarde fakty”, związane z tłumaczeniami i publikacjami książkowymi, czym Walicki był mocno zawiedziony (aczkolwiek nieco osładzały ten przestój artykuły w czasopismach filozoficznych i humanistycznych). Rozczarowanie było tym większe, że w tym czasie dwie książki Walickiego („W kręgu konserwatywnej utopii” oraz „Marksizm i skok do królestwa wolności”) ukazały się w przekładzie ukraińskim, niejako „na złość Rosji”. Dopiero w ostatnim dziesięcioleciu doszło tu do jakościowej zmiany, z satysfakcją obserwowanej przez Walickiego. W roku 2012 ukazały się tłumaczenia „Filozofii prawa rosyjskiego liberalizmu” oraz książki „Rosja, katolicyzm i sprawa polska”, w roku 2013 – „Rosyjskiej filozofii i myśli społecznej od oświecenia do marksizmu”, a w 2019 – „W kręgu konserwatywnej utopii”.

Podsumowaniem dorobku Walickiego w zakresie filozofii rosyjskiej był wydany w 2005 r. w Krakowie obszerny, przeszło 800-stronicowy tom „Zarys myśli rosyjskiej. Od oświecenia do renesansu religijno-filozoficznego”. Dziesięć lat później wydano przekład angielski dzieła, ale za prawdziwy życiowy sukces Walicki uważał – jak napisał w wydanej niedawno przez PRZEGLĄD książce „O Rosji inaczej” – „fakt, że to podsumowanie mojej całożyciowej pracy spotkało się z wielkim uznaniem i zrozumieniem wśród rosyjskich historyków rodzimej filozofii”, aczkolwiek na razie mają oni do dyspozycji polską i angielską wersję dzieła, co nie przeszkodziło im jednak w opublikowaniu kilku – bardzo pochlebnych – recenzji.

Spośród współczesnych filozofów rosyjskich Walicki chętnie przywołuje, i to z podziwem, kontynuujące religijną filozofię srebrnego wieku szerokie badania Siergieja Chorużyja i syntetyczne ujęcia Igora Jewłampijewa, ale szczególnie ceni integralne, panoramiczne ujęcie filozofii rosyjskiej Michaiła Maslina, które uwzględnia nie tylko nurt religijny i konserwatywny, lecz również nurty świeckie, lewicowe i rewolucyjne, a szczególnie cennym owocem tych badań jest znakomita encyklopedia „Russkaja fiłosofija” (Moskwa 2007, a ostatnie, trzecie wydanie z 2020 r.).

Podejście filozoficzne Maslina kształtowało się zresztą w znacznej mierze pod wpływem Walickiego. Jak pisze rosyjski badacz, wprawdzie twórczość Walickiego „stała się w Rosji znana i zdobyła szerszą popularność ze znacznym opóźnieniem, już w okresie poradzieckim”, jednak on mógł się zetknąć z jego pracami w angielskiej wersji dużo wcześniej dzięki amerykańskiemu stypendium. Początkowo zresztą Maslin traktował Walickiego jako uczonego amerykańskiego o polskich korzeniach (co Walicki w osobnym liście sprostował), natomiast był pod wrażeniem tego, że najszerzej wówczas znana „Rosyjska filozofia i myśl społeczna od oświecenia do marksizmu” (w angielskim przekładzie) „prezentuje się jako prawdziwe dzieło autorskie, nieobciążone zależnością od jakiejkolwiek ideologii”, napisane „przez niezależnego i profesjonalnego badacza”, tworzące przy tym „na Zachodzie korzystny obraz rosyjskiej kultury filozoficznej”. Maslin jest też autorem obszernego hasła poświęconego Walickiemu we wspomnianej encyklopedii „Russkaja fiłosofija”; jak pisze w jego podsumowaniu, „Walicki wypracował swoją własną wizję rozwoju filozofii w Rosji, której sensem jest jedność w różnorodności, uwzględniającą różne perspektywy światopoglądowe – zarówno zorientowane religijnie, jak i racjonalistyczne czy sekularne”.

Walicki jest dziś autorem powszechnie w Rosji znanym i docenianym przez badaczy jego problematyki, przede wszystkim przez filozofów, ale także przez socjologów, teologów, literaturoznawców, politologów, historyków idei. Jego książki są recenzowane, ukazują się artykuły analizujące jego poglądy i ujęcia filozofii rosyjskiej, pojawiają się zapowiedzi poświęconych mu rozpraw doktorskich. Śmierć Walickiego została natychmiast dostrzeżona przez rosyjską prasę i internet, a wraz z nekrologami ukazywały się liczne wspomnienia i podsumowania jego twórczości. W powszechnej tamtejszej ocenie nie sposób już badać w Rosji myśli rosyjskiej bez uwzględnienia ogromnego, wybitnego, właściwie klasycznego dorobku Andrzeja Walickiego. Zauważmy przy okazji, że rosyjska strona w Wikipedii o Walickim jest dwukrotnie obszerniejsza od strony polskiej.

I na zakończenie pewne świadectwo osobiste o miejscu Walickiego i jego twórczości we współczesnej Rosji. 5 września 2019 r. miało miejsce w Bibliotece Historii Filozofii i Kultury Rosyjskiej, zwanej powszechnie Domem Łosiewa, a położonej w samym centrum legendarnej ulicy Arbat, spotkanie promujące rosyjski przekład książki „W kręgu konserwatywnej utopii”. Walicki nie mógł już w nim z powodów zdrowotnych uczestniczyć. Poprosił mnie o reprezentowanie go i miałem okazję wraz z kilkoma rosyjskimi znawcami tematu być tam współreferentem. Wszyscy wiedzieli o marnym stanie zdrowia Walickiego i debata miała w jakiejś mierze charakter syntezujący sprawę „Walicki a filozofia rosyjska”. Znany już nam Michaił Maslin (który kieruje Katedrą Filozofii Rosyjskiej na Uniwersytecie Łomonosowa) nie wahał się stwierdzić, że Walicki to najwybitniejszy i najbardziej znany w świecie historyk filozofii rosyjskiej, że jako pierwszy w skali świata rozpoczął, od końca lat 50. XX w., przywracanie tego, co zostało utracone z filozofii rosyjskiej oraz przez filozofię rosyjską w okresie radzieckim, że cechy osobowości Walickiego i wybitny charakter jego dzieł wyraźnie wskazują, że mamy do czynienia z geniuszem. Wiaczesław Serbinienko mówił z kolei, że prace Walickiego pozbawione są jakiejkolwiek banalności, tymczasowości, błahości, schematyczności, wymuszoności, że wszystko mieni się w nich energią, żywością, swobodą, siłą idei i ducha. Konstantin Antonow akcentował z kolei bogactwo intelektualne oraz subtelność spojrzenia, analiz Walickiego, dostrzeganie przez niego utajonych, ukrytych, a przecież często kluczowych odcieni zjawisk i idei, ich niuansów (niezbędnych np. do pokazania oczywistej skądinąd – aczkolwiek poza konwencją przesądów, uprzedzeń i stereotypów – przynależności słowianofilstwa do świata ideowego Europy).

Walicki – ktoś podsumował po prawie trzech godzinach debaty – nie myśli o rosyjskiej filozofii, ale żyje filozofią rosyjską.

Przypomniało mi to wypowiedzianą pod wpływem entuzjazmu kwestię niezapomnianego Bohdana Tomaszewskiego w trakcie finałowego meczu duetu Wojciech Fibak i Tom Okker (Holender) o mistrzostwo świata w deblu w latach 70.: „ależ Polacy zagrali; wiem, wiem, że Okker… ale, proszę państwa, właściwie przecież Okker to polski zawodnik”.

Janusz Dobieszewski jest profesorem Uniwersytetu Warszawskiego, specjalizuje się w filozofii społecznej, filozofii religii i filozofii rosyjskiej

Fot. Krzysztof Żuczkowski