Zaolzie, czyli początek katastrofy

Autor: Paweł Siergiejczyk | 21 sierpnia, 2023

Dlaczego przed wrześniem 1939 r. sanacja nie chciała sojuszu z Czechosłowacją

Jak co roku 1 i 17 września usłyszymy wiele słów o polskiej niewinności – o tym, że Polska padła ofiarą „diabelskiego paktu” Niemiec i Rosji. Taki jest właściwie jedyny przekaz polskiej polityki historycznej 84 lata po tamtych wydarzeniach. Przekaz tyleż prostacki, co operujący półprawdami albo wręcz fałszami. Bo nie jest prawdą, że II Rzeczpospolita była uosobieniem niewinności w międzywojennej Europie. Prawdą jest za to, że na wrześniową klęskę zapracowała sobie sama, o czym najdobitniej świadczy polityka władz polskich wobec Czechosłowacji.

„Źródłem katastrofy, która powaliła Polskę w roku 1939, jest to, co się stało w roku 1938” – takim zdaniem rozpoczął swoją relację pamiętnikarską Jędrzej Giertych, jeden z przywódców Stronnictwa Narodowego w latach 30., po wojnie czołowy wyraziciel myśli endeckiej na emigracji. Giertych należał do nielicznych przedstawicieli przedwojennych elit zwracających uwagę na fatalną politykę Warszawy wobec Czechosłowacji, której punktem kulminacyjnym był udział II RP w rozbiorze tego państwa jesienią 1938 r.

Tak, właśnie w rozbiorze! W polskim myśleniu historycznym słowo rozbiór zarezerwowane jest dla tragicznego losu naszego kraju, podzielonego między trzech sąsiadów w końcu XVIII w. Mówi się także o „czwartym rozbiorze Polski”, którym miał być układ niemiecko-radziecki z 23 sierpnia 1939 r. Nigdy jednak nie słyszymy o tym, by sama Polska występowała w roli kraju dopuszczającego się rozbioru ziemi innego państwa. A przecież właśnie tak się stało niespełna rok przed niemieckim najazdem na Polskę!

Teoretycznie Polaków, Czechów i Słowaków nie powinno nic dzielić, sporo za to powinno łączyć, począwszy od pokrewieństwa językowego i kulturowego oraz wielowiekowych związków historycznych. Dlatego atmosferę, która panowała między naszymi krajami przez całe 20-lecie międzywojenne, należy uznać za absurd niemający żadnego uzasadnienia. Niepodległa Polska i Czechosłowacja były rówieśniczkami: obie powstały jesienią 1918 r., gdy rozpadały się cesarstwa Habsburgów i Hohenzollernów, jako demokratyczne republiki kierowane przez ludzi o bardzo postępowych – jak na tamte czasy – przekonaniach. Obie szybko stały się sojuszniczkami zwycięskiej Francji, zastępując w roli antyniemieckiego zabezpieczenia na wschodzie Rosję, którą opanowali nieprzewidywalni bolszewicy.

Upokarzające warunki

Co zatem poróżniło polskie i czechosłowackie elity polityczne po 1918 r.? Kością niezgody okazało się Zaolzie, czyli część Śląska Cieszyńskiego leżąca na zachód od rzeki Olzy. Już w listopadzie 1918 r. polska Rada Narodowa Śląska Cieszyńskiego zawarła umowę ze swoją czeską odpowiedniczką, dzieląc dawne księstwo cieszyńskie na strefy wpływów polską i czeską. Ale w drugiej połowie stycznia 1919 r. Czesi złamali te ustalenia i znaczna część Śląska Cieszyńskiego została zajęta przez ich wojska. Na początku lutego 1919 r. z inicjatywy zwycięskich mocarstw zachodnich zawarto prowizoryczny układ między Polską a Czechosłowacją i wojska czeskie opuściły część opanowanego terytorium. Jednak w lipcu 1920 r. podczas konferencji międzynarodowej w belgijskim Spa premier Władysław Grabski przyjął upokarzające warunki narzucone głównie przez Wielką Brytanię, m.in. akceptację tzw. linii Curzona jako wschodniej granicy Polski i uznanie granicy polsko-czechosłowackiej na Olzie. Taka miała być cena za brytyjskie pośrednictwo w rozmowach rozejmowych z Rosją radziecką, której wojska szły na Warszawę. Dzięki zwycięskiej ofensywie armii polskiej już miesiąc później pośrednictwo Anglików okazało się niepotrzebne, powszechnie krytykowany za uległość Grabski stracił stanowisko, ale narzucone wówczas decyzje dotyczące Zaolzia pozostały w mocy przez 18 lat.

Na pewno narodowy wyrzut sumienia stanowiło ok. 150 tys. Polaków, którzy pozostali w granicach Czechosłowacji. Ale przecież nie była to ani jedyna, ani nawet największa polska społeczność, która nie zmieściła się w granicach II RP. Właściwie w każdym z państw graniczących z Polską żyły duże grupy naszych rodaków i rządzącym nie przychodziło do głowy, by miał to być główny wyznacznik stosunku Rzeczypospolitej do sąsiadów. Z jednym wyjątkiem – Czechosłowacji właśnie. Utrata Zaolzia spowodowała, że przez całe 20-lecie elity polityczne Warszawy traktowały Pragę niemal jak wroga. Jedyną próbę ocieplenia stosunków podjęto w połowie lat 20., po konferencji w Locarno, na której Niemcy zagwarantowały nienaruszalność swoich granic z Francją i Belgią, ale już nie z Polską i Czechosłowacją, choć te ostatnie domagały się tego samego.

Jednak w maju 1926 r. władzę w Polsce przejęli piłsudczycy i od tej pory stosunki polsko-czechosłowackie były coraz gorsze. Oczywiście nie tylko z polskiej winy. Jak stwierdził czeski historyk Petr Jokeš: „W Pradze, tak samo jak w Warszawie, ulegano iluzjom o własnym znaczeniu i jednocześnie postrzegano sąsiada jako »państwo sezonowe«, z którym nie warto nawiązywać bliższych stosunków – co zresztą przyczyniło się do tego, że ostatecznie sezonowymi okazały się oba państwa. Nie dostrzegano również wspólnego interesu Polski i Czechosłowacji, jakim było utrzymanie wersalskiego status quo, dzięki któremu mogły one powstać i istnieć”.

O tym, że w Warszawie traktowano południowego sąsiada jako „państwo sezonowe”, świadczy szeroko zakrojona akcja dywersyjna na Zaolziu, organizowana przez polski wywiad wojskowy od połowy lat 30. Nielegalnie wysyłane na Zaolzie grupy bojowe (werbowano również tamtejszych Polaków), kierowane przez oficerów Wojska Polskiego, przeprowadzały działania terrorystyczne, choć głównie przeciwko budynkom, bez ofiar w ludziach. Chodziło o wydźwięk propagandowy i wywołanie atmosfery chaosu po stronie czeskiej. Charakterystyczne, że pierwsze decyzje o rozpoczęciu przygotowań do takiej akcji podjęto na początku 1934 r., czyli w momencie, gdy władze sanacyjne podpisywały układ o nieagresji w Niemcami.

Cały tekst można przeczytać w „Przeglądzie” nr 34/2023, dostępnym również w wydaniu elektronicznym.

Fot. NAC