Na czym polega wielkość Jaruzelskiego

Na czym polega wielkość Jaruzelskiego

Jeżeli Putin zdecydował się na uderzenie na Ukrainę, to absurdalne jest twierdzenie, że Breżniew nie zdecydowałby się na interwencję w Polsce


Prof. Jerzy J. Wiatr – socjolog i politolog


Dla tych wszystkich, którzy chcą wiedzieć więcej o stanie wojennym, dokonał pan rzeczy odkrywczych. W sejmowej Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej, którą pan kierował, godzinami przesłuchiwano generałów, nie tylko Jaruzelskiego ale i kadrę Sztabu Generalnego, stenogramy ich zeznań są kapitalnym źródłem wiedzy. Przywiózł pan też z Pragi kopie dokumentów operacji „Karkonosze”, czyli planów wkroczenia wojsk Układu Warszawskiego do Polski w latach 1981-1982. A i tak komisja podzieliła się według barw politycznych.
– W komisji istniały dwa fronty, które się przecinały. Pierwszy konstytuowało pytanie, czy rzeczywiście Polska znajdowała się w stanie zagrożenia interwencją. Ten front z jednej strony tworzyli posłowie Unii Wolności, wspierani przez dwóch posłów prawego skrzydła Unii Pracy, a z drugiej strony byli posłowie Sojuszu Lewicy Demokratycznej i Polskiego Stronnictwa Ludowego. Drugi front przebiegał inaczej. To był front między przedstawicielem Konfederacji Polski Niepodległej a całą resztą. Mianowicie poseł Andrzej Ostoja-Owsiany głosił tezę, że tak, interwencja nam bardzo zagrażała, tylko należało na nią dać odpowiedź co się zowie.

Wejdą? Nie wejdą?

Jaruzelski miał iść na wojnę z ZSRR?!
– Ostoja-Owsiany w przemówieniu końcowym, to było na początku lutego 1996 r., mówił, że nie uważa, że trzeba było iść na Moskwę, ale że trzeba było odpowiedzieć właściwie. Ja, chwilę po nim, w moim przemówieniu końcowym, polemizowałem z nim. Nie z Unią Wolności! Polemika z Bogdanem Borusewiczem czy Jackiem Taylorem była o tyle ułatwiona, że my mieliśmy w ręku świetną ekspertyzę Krystyny Kersten. Jej konkluzja była taka, że w świetle wiedzy zarówno ówczesnej, jak i obecnej nie można ani potwierdzić, ani wykluczyć, że Rosjanie zamierzali interweniować. A to z punktu widzenia procesu karnego oznacza, że jeśli sprawca miał podstawy do racjonalnego uważania, że nastąpi atak…

…miał prawo przeciwdziałać.
– Jeżeli ileś dywizji stoi przy granicy, to ma się prawo sądzić, że zgrupowano je po to, by wkroczyły.

Tak jak stały przy granicy z Ukrainą w lutym tego roku, przed samą inwazją.
– Ukraina jest doskonałym dowodem tego, że groźba wkroczenia wojsk radzieckich w 1981 r. do Polski nie była wydumana. Zwłaszcza że z punktu widzenia Moskwy interwencja na Ukrainie była przedsięwzięciem niebywale bardziej ryzykownym niż w Polsce.

Polska była otoczona państwami Układu Warszawskiego, nie graniczyła z Zachodem, była w środku imperium. Poza tym Zachód uznawał ją za część domeny ZSRR.
– Jeżeli Putin zdecydował się uderzyć na Ukrainę, to twierdzenie, że Breżniew w żadnym wypadku nie zdecydowałby się na interwencję w Polsce, jest absurdalne.

Gdy czytałem stenogramy z posiedzeń komisji, rzucił mi się w oczy sposób, w jaki pan te posiedzenia prowadził. Każdy mógł zgłaszać wnioski, pytać, o co chce. Miał pełną swobodę działania.
– Mam certyfikat w tej sprawie. Tina Rosenberg, bardzo znana dziennikarka amerykańska, w latach 90. wydała książkę „Kraje, w których straszy”. Pisze w niej o dekomunizacji i lustracji w byłej NRD, w Czechach i w Polsce. Przedstawiła m.in. działania naszej komisji. I napisała: „Jerzy J. Wiatr prowadzi prace tej komisji z uderzającą bezstronnością”. Oto mój certyfikat! Oczywiście to nie znaczy, że do pewnego stopnia nie wykorzystywałem pozycji przewodniczącego. W którymś momencie Bogdan Borusewicz, przeciwnik rzeczywiście wysokiej klasy, zaczął grać na przeciąganie prac komisji. Nawiasem mówiąc, miał w tym sojuszników w osobach przesłuchiwanych generałów, którzy mieli skłonność do gadulstwa. Tak jakby im też zależało na przeciąganiu. A to oznaczało, że sprawa może przejść do następnego Sejmu, trzeciej kadencji.

W którym większość, jak później się okazało, zdobyła koalicja AWS-UW.
– Wtedy nie było tego wiadomo. Tak czy inaczej, zależało mi, żeby sprawę zamknąć. I to mi się udało. Choć Borusewicz ciągle mnożył wątpliwości, przeciągał, chciał, żebyśmy powołali ekspertów do oceny sytuacji gospodarczej. Gdybyśmy przyjęli jego wniosek, to eksperci mieliby pół roku na przygotowanie ekspertyzy.

I komisja by nie zdążyła.
– Jeśli chodzi o postawę trójki reprezentującej Unię Wolności: Borusewicza, Taylora i Jerzego Wierchowicza, to oni w sumie zachowywali się nieprzyzwoicie. Bardzo trudno mi uwierzyć, że oni naprawdę uważali, że Polsce nie groziła radziecka interwencja. Moim zdaniem argumentowali w złej woli, chcieli dopaść Jaruzelskiego.

Kiedy zapadła decyzja?

Przypominali, że przygotowania do stanu wojennego trwały wiele miesięcy. Że to nie był impuls.
– Zastanawiałem się wielokrotnie, kiedy naprawdę Jaruzelski uznał, że wprowadzenie stanu wojennego jest niezbędne. Bo, jak wiadomo, czekał do ostatniej chwili. A jest pewien ślad, że jeszcze pod koniec listopada liczył na inne rozwiązanie.

Jakie rozwiązanie?
– Ten ślad jest ściśle związany ze mną. Otóż od kwietnia 1981 r. wisiała w powietrzu sprawa objęcia przeze mnie dyrektorstwa Instytutu Podstawowych Problemów Marksizmu-Leninizmu. To znaczy od momentu, kiedy złożył rezygnację Andrzej Werblan. Wtedy Kazimierz Barcikowski i Roman Ney, który był sekretarzem ds. nauki, zaproponowali mnie na dyrektora instytutu. Natomiast Stefan Olszowski i Tadeusz Grabski zaproponowali Tadeusza Jaroszewskiego. Sprawa oparła się o I sekretarza KC PZPR Stanisława Kanię, który podjął decyzję charakterystyczną dla siebie. Żaden z nas nie został powołany, a czasowo powierzono obowiązki wicedyrektorowi instytutu. Gdy Jaruzelski objął stanowisko I sekretarza, zaprosił mnie na rozmowę, która odbywała się od godz. 23 do 1 w nocy.

I zaproponował panu dyrektorowanie…
– Dlaczego? Ja przecież zapisałem się bardzo jednoznacznie do tych czołowych, jak wtedy nazywano, liberałów. Byłem z tego powodu atakowany, także w „Nowych Wremiach”.

Czym pan się naraził twardogłowym i Moskwie?
– Uporczywym powtarzaniem tezy, że jest potrzebne porozumienie, w warunkach którego partia podzieli się władzą. Nie mówiłem, że odda władzę, ale że zrezygnuje z monopolu. I o to mieli do mnie pretensje. Mogę więc założyć, że gdyby w czasie tej rozmowy Jaruzelski był zdecydowany wprowadzić stan wojenny, to popełniłby niewybaczalny błąd, powołując mnie na stanowisko dyrektora IPPM-L. Bo ja w warunkach stanu wojennego na to stanowisko się nie nadawałem. Co zresztą skończyło się moim odwołaniem. Jeżeli natomiast przyjąć, że on ciągle uważał, że może dojść do porozumienia, to ta decyzja była sensowna. W hierarchii partyjnej to było dość wysokie stanowisko. Formalnie w randze kierownika wydziału, ale de facto znacznie ważniejsze. Wprowadzenie mnie do grona kierowniczego wzmacniało zatem skrzydło nastawione na porozumienie. Z tego wnioskuję, że on wtedy jeszcze – to było w listopadzie 1981 r. – liczył na porozumienie.

Dynamika wydarzeń zmierzała w innym kierunku.
– Wiadomo, że Jaruzelski czekał na posiedzenie Komisji Krajowej NSZZ Solidarność.

To grudniowe.
– I decyzja o stanie wojennym zapadła, kiedy było już wiadomo, że komisja odrzuciła propozycję porozumienia. Wiele razy się zastanawiałem, czy nie byliśmy – ja i inni, którzy uważali, że jest ono potrzebne i możliwe – naiwni. Otóż myślę, że nie. Sądzę, że gdyby doszło do porozumienia, to biorąc pod uwagę nastroje społeczne, a one się zmieniały, przywódcy Solidarności, którzy powiedzieliby: „Tak, zawieramy porozumienie, nie kapitulację, tylko porozumienie”, znaleźliby wystarczające poparcie. Na tyle duże, że radykałowie stanowiliby margines.

Czy porozumienie było możliwe?

A Moskwa?
– Moskwa byłaby niezadowolona i nawet by to niezadowolenie okazywała, ale do interwencji by nie doszło. Wyobraźmy sobie: w przypadku porozumienia PZPR-Solidarność Rosjanie atakowaliby władzę, która miałaby niesamowite oparcie. I w aparacie, i w wojsku, i w Solidarności. Ostatecznie więc takie porozumienie zostałoby potraktowane jako mniejsze zło, choć nie byłby to scenariusz w Moskwie mile widziany. I wtedy przywódcy radzieccy, acz zgrzytając zębami, nie zdecydowaliby się na interwencję.

Tamten poziom napięcia i nieufności… I niesterowalności! Nikt nie był na taki plan gotowy. A Solidarność przede wszystkim.
– Myślę, że bardzo istotnym elementem jest to, że po stronie Solidarności zawiodło przywództwo. Bo w takich ostrych sytuacjach rola lidera jest kolosalna. Jaruzelski zachował się jak przywódca na miarę wydarzeń. Natomiast po stronie Solidarności przywództwo zawiodło całkowicie. Bo oni zdawali sobie sprawę z tego, jak wielkie jest niebezpieczeństwo.

I nic z tym nie zrobili.
– Pod koniec okresu Solidarności masy związkowe były coraz bardziej przerażone tym, co się dzieje. I zderadykalizowane. Radykalizował się aktyw. Raz – że taka jest logika walki. Dwa – osiągnięte wcześniej sukcesy zawróciły mu w głowie. Moim zdaniem podstawowa wina przywództwa Solidarności polegała na tym, że oni nie mieli odwagi pójść przeciwko temu aktywowi. Mówię to w liczbie mnogiej – bo to nie jest kwestia wyłącznie Wałęsy, to jest kwestia ich wszystkich. Tam byli ludzie rozumni, zdający sobie sprawę z powagi sytuacji. Tylko brakowało im tej odwagi powiedzenia: stop.

To jest do pewnego stopnia podobne do sytuacji w Komendzie Głównej Armii Krajowej w przededniu powstania warszawskiego. Okulicki prze do powstania, a pozostali nie mają odwagi mu się przeciwstawić. Okulicki mówi do Komorowskiego: „Czy pan chce, panie generale, przejść do historii jak Skrzynecki?”. Szantażuje go, że ten okaże się niedostatecznie bohaterski. Za to się płaci wysoką cenę.

Ani Okulicki, ani Komorowski nie zapłacili.
– Jak się mówi naprawdę o odpowiedzialności za stan wojenny, to odpowiedzialność kierownictwa Solidarności powinna być mocno wyeksponowana. Moim zdaniem zabrakło nie wiedzy, tylko charakteru. Wszyscy powinni byli wielkim głosem wołać na alarm. Domagać się rozmów z Jaruzelskim.

Czy to by się udało?
– Diabli wiedzą. Ale przynajmniej przeszliby do historii jako ci, którzy próbowali. Tak jak w końcu ci w PZPR, do których ja należałem, przeszli do historii jako ci, którzy, choć bezskutecznie, domagali się porozumienia. Po tamtej stronie tego brakowało. Potem oczywiście to się zmieniło. Bo jak doszliśmy do Okrągłego Stołu, to wtedy właśnie kierownictwo Solidarności, z Wałęsą na czele, wykazało rozum, opanowało swoich radykałów, ale to jest późniejsza historia.

Jaruzelski: naród czy honor?

Dlaczego Jaruzelski, pytany o stan wojenny, ciągle mówił: gospodarka, gospodarka, jakby to była dla generała rzecz najważniejsza?
– Wielokrotnie o tym z nim rozmawiałem. On uważał, że odwoływanie się do argumentu zagrożenia radzieckiego jest jakoś niegodne. Nie dlatego, że nie wiedział, jak poważne jest to niebezpieczeństwo i jakie grożą konsekwencje, tylko sądził, że podsycanie nastrojów antyradzieckich jest szkodliwe. Trochę było w tym też takiej staropolskiej wrażliwości na swoiście rozumiany honor. Myślę, że jak Ostoja-Owsiany mówił, że trzeba było przeciwstawić się Moskwie, to rezonowało w duszy Jaruzelskiego. A przecież na tym polega jego wielkość, że nie poszedł śladami Kościuszki czy Traugutta… On był świadom, jakie zagrożenie wówczas istniało. Ale bardzo niechętnie mówił o tym publicznie. Wolał brać to na siebie. Że to była jego własna decyzja.

Oczywiście widać to także w pańskiej książce „Gambit Jaruzelskiego”, że on nie gra roli tego bohaterskiego Polaka, że się układa. I w końcu wprowadza stan wojenny, uprzedzając Moskwę. Może nie na ich polecenie, ale na przyzwolenie, więc jest to nieheroiczne. Ale na tym polega jego wielkość. Przywódca polityczny, który funduje sobie pomnik za cenę kilkuset tysięcy ofiar, vide gen. Bór-Komorowski, jest szkodnikiem narodowym. Jest wielu bohaterów narodowych, którzy Polsce tylko zaszkodzili.

Bo takie było ich wychowanie, takie były oczekiwania ich otoczenia.
– Jaruzelski zetknął się z tradycją heroiczną. Był jej wychowankiem. I moim zdaniem jego wielkość polega na tym, że był przywódcą, który miał odwagę tej tradycji się przeciwstawić.

Pochodził z rodziny, która zawsze walczyła z Rosjanami – w powstaniach, w wojnie 1920 r. Zgodnie z tą tradycją powinien był rzucić się na Rosjan. Ale gimnazjum księży Marianów, w którym był kształcony, było zdominowane przez myśl narodową. I to było słychać. Gdy ze mną rozmawiał, mówił o „substancji narodowej”. Użył tego zwrotu. Tylko endecy tak mówią! Nikt inny!
– Miał przyjaciół z tego kręgu. Poseł PAX Zenon Komender był jego szkolnym kolegą. Podobnie jak Tadeusz Gajcy. Jaruzelski rzeczywiście miał ten rodzaj formacji. Ale jego główną edukacją była wojna. Zobaczenie Związku Radzieckiego jako potęgi. Zrozumienie, że Polska nie ma szans na samotną konfrontację.

Trzeba zatem inaczej budować siłę.
– Zesłanie na Syberię rodziło często paradoksalną sytuację psychologiczną. Mianowicie stosunek zwykłych Rosjan do zesłańców był dobry. Tego nie bierze się pod uwagę. Że jak Polak jechał na roboty do Niemiec, to był traktowany podle. Nie przez państwo, tylko przez tego bauera. A gdy Polak został zesłany do Kraju Ałtajskiego, to spotykał się z ciepłym przyjęciem miejscowych Rosjan. Oni, ci zesłańcy, o tym opowiadali. W połączeniu ze świadomością, jak wygląda otoczenie, mogło to kształtować ich postawę. Ale nade wszystko kształtował ją rozum polityczny. Pokolenie II wojny światowej, czynne, nabyło rozumu politycznego. I tym różni się od pokolenia, które obecnie jest u władzy, że czegoś podczas wojny się nauczyło.

Można to wychwycić? Inne myślenie, inne postrzeganie świata przez różne pokolenia?
– Dla mnie np. wielkim zaskoczeniem była pierwsza rozmowa z moim stryjem – generałem, emigrantem politycznym. Gdy wiosną 1957 r. pojechałem po raz pierwszy do Wielkiej Brytanii, stryj mówił mi: „To, co ty i twoi przyjaciele robicie, to jest najlepsze, co teraz można robić dla Polski”. Nie można tego w żaden sposób wytłumaczyć, jeżeli nie weźmie się pod uwagę, że mój stryj i jego koledzy to byli ludzie, którzy wyciągnęli wnioski z wojny. Natomiast to pokolenie, które teraz dominuje i zdominowało Solidarność, z różnych powodów tego nie przerobiło. Częściowo to była kwestia generacyjna, bo jednak co innego uczyć się o czymś z książek, a co innego widzieć to na własne oczy. Częściowo to były kwestie generalnego niedouczenia. A częściowo skutek tego, że edukacja w pewnym sensie zaciemniała obraz. Oficjalna edukacja ukrywała fakt, że Polska była w pewien sposób zniewolona. Ale właśnie owo zniewolenie przy rozsądnym rozumowaniu powinno się stawać argumentem na rzecz przyjmowania realistycznego kursu. Natomiast jeśli ten element się eliminuje, zostaje mylne przekonanie, że wszystko od nas zależy. A jak wszystko od nas zależy, to dlaczego nie żądać wszystkiego? A potem są tego skutki.

Widziałem plany interwencji

A jak pan dotarł do akt operacji „Karkonosze”?
– Ponieważ miałem przyjacielskie kontakty z czeskimi kolegami i dość często bywałem w Pradze, przy jakiejś okazji poznałem jednego z posłów chrześcijańskiej demokracji, który przewodniczył komisji badającej naruszanie konstytucji przez reżim Gustáva Husáka. Teoretycznie biorąc, znajdowaliśmy się na antypodach. Ale szybko się okazało, że mamy pewien wspólny interes. Mianowicie jego bardzo interesowało, jak daleko władze czechosłowackie gotowe były złamać konstytucję, która zakazywała użycia sił zbrojnych w celach innych niż obronne. W ten sposób dotarł do dokumentów dotyczących planowania operacji wojskowej w Polsce.

Operacji „Karkonosze”.
– Ja wyraziłem wielkie zainteresowanie tym. A on obiecał, że załatwi nam dostęp do dokumentów. Wróciłem do Warszawy, zmontowaliśmy delegację i pojechaliśmy do Pragi. I dostaliśmy te materiały! Co rzucało się w oczy? Po pierwsze, wszystkie działania wojsk czechosłowackich zaplanowano bez udziału Polaków. Było więc jasne, że miała to być interwencja przeciwko wojskom polskim, a nie z nimi. Po drugie, operacja została odwołana dopiero w maju 1982 r. Czyli jeszcze trzymano wszystko przez kilka miesięcy w gotowości, na wypadek gdyby wydarzenia w Polsce przybrały jakiś inny obrót. Samo wprowadzenie stanu wojennego niczego nie przesądzało.

Czy próbowaliście dotrzeć do materiałów w Moskwie?
– Tak. Ale bezskutecznie. Jedyne, co otrzymaliśmy, to list od Gorbaczowa. Niewiele z niego wynikało. Ale my materiałów radzieckich nie potrzebowaliśmy. Bo już dokumenty operacji „Karkonosze” wskazywały, co zamierzali zrobić Rosjanie. Było w nich rozrysowane, kto gdzie wkracza, która dywizja jaki ma cel. Jest rubież… wojska czechosłowackie wchodzą od południa, niemieckie od zachodu, a radzieckie od wschodu. Była tam nawet mapa, a na niej miejsca, gdzie mają się zetknąć… Z tego punktu widzenia mieliśmy dokumentację całkowitą. Tym, czego nie mieliśmy, były dokumenty, które pokazywałyby, jak przebiegał proces decyzyjny. Ale prawdopodobnie takich dokumentów w ogóle nie ma. Na przykład decyzja o interwencji w Afganistanie zapadła, kiedy operacja była w toku, decyzja o interwencji w Czechosłowacji – tak samo. Wobec tego fakt, że w żadnych archiwach nie ma dokumentu mówiącego, że będzie interwencja, o niczym nie świadczy.

Partia Moskwy

Cały czas w powietrzu wisiał wariant wsparcia betonu. Interwencji w interwencji.
– Gdyby odpowiedzią na stan wojenny był strajk generalny, gdyby takie sytuacje jak w kopalni Wujek wystąpiły w setkach zakładów pracy, gdyby wojsko odmawiało wykonywania rozkazów, wtedy nastąpiłaby interwencja.

Nie w imię obrony Jaruzelskiego?
– Nie! Oni by weszli jako tzw. siła stabilizująca. Po drodze pozbyliby się ekipy Jaruzelskiego, wsadziliby na stanowiska swoich. I byłaby normalizacja.

A jak liczna była w roku 1981 partia Moskwy?
– To bardzo trudno powiedzieć. Podział nie był całkowicie jasny. Miałem np. dobre kontakty ze Stefanem Olszowskim, więc w 1981 r. pytałem go, dlaczego stoi na takich pozycjach. A on mi odpowiadał: bo ktoś tu musi być twardy. Bo Jaruzelski jest tak miękki, że tą miękkością doprowadzi do interwencji. Oczywiście to mogło być mówione pod kątem tego, co ja bym przyjął. Ale wcale nie wykluczam, że to była szczera odpowiedź.

Jednak beton chyba rozumował inaczej.
– Ze skrzydła betonowego najlepiej znałem Stanisława Kociołka, bo to był mój pierwszy w życiu magister. Byliśmy w dobrych kontaktach. To był ewidentny fanatyk. Ale czy on chciałby radzieckiej interwencji? Nie sądzę. Choć myślę, że byli też zdecydowani zwolennicy interwencji, niektórzy prawdopodobnie powiązani ze służbami. Wiadomo, że Michał Atłas, kierownik wydziału administracyjnego KC PZPR, pracował dla Stasi. Ale myślę, że znaczna część tego obozu to byli ludzie, którzy uważali, że interwencja radziecka jest mniejszym złem. Mniejszym niż kontrrewolucja, niż oddanie władzy.

Podczas przesłuchań w komisji generałowie mówili m.in., że były wyprowadzone w teren wojska rakietowe. To była dla was sensacja?
– Dla mnie – nie. Natomiast myślę, że dla części naszych posłów, tych mniej zorientowanych, i tych z opozycji, to mogło być sensacją. Bo wyprowadzenie wojsk po to, żeby nie zostały zamknięte w koszarach, było ewidentnym dowodem, że polska armia nie działała jako forpoczta interwencji radzieckiej, tylko na własną rękę. Dlatego nie mogę rozgryźć, jak to właściwie było. W końcu Borusewicz jest bardzo mądrym człowiekiem. I czy on rzeczywiście mimo tych wszystkich dowodów uważał, że interwencja nie groziła? Czy może działał w imię interesu politycznego, jakim było potępienie autorów stanu wojennego?

Nie mógł zaprzeczyć swojemu życiorysowi. On i posłowie Unii Wolności.
– Wciąż twierdzę, że zabrakło po tamtej stronie kogoś kalibru Jaruzelskiego, który by powiedział, że trzeba się porozumieć.

W tamtym czasie to było niemożliwe.
– Jaruzelski też uważał, że to było niemożliwe. A ja nie jestem przekonany.


Jerzy J. Wiatr – profesor socjologii. Był m.in. dziekanem Wydziału Nauk Społecznych UW, wiceprezesem International Political Science Association. W latach 1981-1984 był dyrektorem Instytutu Podstawowych Problemów Marksizmu-Leninizmu KC PZPR. Brał udział w obradach Okrągłego Stołu po stronie rządowej. Minister edukacji narodowej w latach 1996-1997.

Od 1991 do 1997 r. poseł SLD. W latach 1993-1996 przewodniczący sejmowej Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej, która badała okoliczności wprowadzenia stanu wojennego, pracując nad wnioskiem KPN o pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej i odpowiedzialności karnej przed Trybunałem Stanu osób związanych z wprowadzeniem i realizacją stanu wojennego. W lutym 1996 r. komisja zarekomendowała umorzenie postępowania.


Fot. Krzysztof Żuczkowski

Wydanie: 2022, 49/2022

Kategorie: Historia, Wywiady

Napisz komentarz

Odpowiedz na treść artykułu lub innych komentarzy